Μερικά γενικά συμπεράσματα για την εκστρατεία του Σαγγαρίου και τη δίκη του υποστράτηγου πρίγκιπα Ανδρέα (19 Νοεμβρίου 1922) (μέρος Β΄)

Ο αρχιστράτηγος Παπούλας με επιτελείς και τον Σωματάρχη Πολυμενάκο
Μετά την σύντομη διήγηση των γεγονότων της μάχης του Σαγγαρίου όπως ακριβώς περιγράφεται στην Ιστορία του Γ.Ε.Σ. θα ήθελα να κάνω κάποιες παρατηρήσεις και να καταγράψω κάποια συμπεράσματα τόσο για την περίπτωση του υποστράτηγου πρίγκιπα Ανδρέα που ήταν άλλωστε η αφορμή για να ασχοληθώ με την μάχη του Σαγγαρίου όσο και γενικότερα για την μάχη αυτή καθ΄αυτή.
Η πρώτη μου παρατήρηση είναι ότι στην συγκεκριμένη στρατιωτική επιχείρηση το γενικό επιτελείο (Παπούλας, Σαρηγιάννης, Πάλλης) στάθηκε πολύ κατώτερο των περιστάσεων με λάθη που στοίχισαν εκατοντάδες τραυματίες και νεκρούς. Η σύλληψη της προέλασης προς την Άγκυρα ήταν εντελώς ατυχής, εντελώς άσκοπη η πορεία του Β΄ Σώματος μέσω της Αλμυρής ερήμου, όπως επίσης ατυχής ήταν η επίθεση στο Κάλε Γκρότο που φαίνεται ότι σχεδιάστηκε περίπου στην τύχη χωρίς σωστή γνώση του εδάφους και δεν εγκαταλείφθηκε όταν φανερώθηκε η δυσκολία της.

Σύμφωνα με στρατιωτικούς αναλυτές (π.χ. ο Κλεάνθης Μπουλαλάς) η λανθασμένη αυτή επίθεση βάρυνε στην τελική έκβαση της συνολικής μάχης, ενώ δεν είχαν κρατηθεί εφεδρείες για να εκμεταλλευτούν τις τοπικές επιτυχίες που παρουσιάστηκαν για να "υφαρπάξουν την νίκη". Οι διαταγές και τα σχέδια του επιτελείου τις κρίσιμες αυτές ημέρες ήταν βεβιασμένα, πολλές φορές λανθασμένα (διέταξαν καταδίωξη του εχθρού όταν αεροπόροι ανέφεραν ότι οι Τούρκοι υποχωρούσαν ενώ τα επιτελεία των Σωμάτων κατέγραφαν ότι οι Τούρκοι ενδυνάμωναν τις θέσεις τους, στον τομέα του Κάλε Γκρότο οι γεωφυσικοί χάρτες του επιτελείου ήταν λάθος), είτε άλλες φορές αλληλοαναιρούμενα. Απέτυχαν επίσης να συντονίσουν την δράση των μεγάλων μονάδων που επιτίθονταν με αποτέλεσμα η πίεση να μην είναι συνδυασμένη δίνοντας χρόνο στον αντίπαλο να αντιδράσει μεταφέροντας μονάδες. Μέχρι και επίθεση πεζικού χωρίς χρήση πυροβολικού διέταξαν λόγω έλλειψης πυρομαχικών! Και όμως ούτε μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, τους δεν τους εγκάλεσε κανείς από την "επαναστατική

Τμήμα ελλήνων οπλιτών λίγο πριν από εφόρμηση στην μάχη του Σαγγαρίου
επιτροπή" (αντιθέτως με τους Χατζηανέστη και πρίγκιπα Ανδρέα), ούτε η Ιστορία έχει καταγράψει λεπτομερώς τα σοβαρά τους λάθη και τις μοιραίες τους αποφάσεις (εννοείται ότι μιλάμε για ανθρώπινα λάθη και όχι για προδοσία). Κατά την γνώμη μου, αυτό δεν έχει γίνει ως τώρα καθαρά για πολιτικούς λόγους, καθώς ο Παπούλας πρόλαβε να αναβαπτιστεί ως Βενιζελικός, ενώ ο Σαρηγιάννης υπήρξε τέτοιος ανέκαθεν. 
Κατά δεύτερον, νιώθω την ανάγκη να εκφράσω τον βαθύ σεβασμό μου για την εγκαρτέριση και την απαράμιλλη γενναιότητα του μέσου Έλληνα οπλίτη και αξιωματικού τις ημέρες αυτές που κόστισαν 3.879 νεκρούς και 19.353 τραυματίες! Κατά την γνώμη μου, η πρώτη σοβαρή μάχη του Ελληνικού στρατού στην Μικραισιατική εκστρατεία ήταν η μάχη του Σαγγαρίου. Σε όλες τις προηγούμενες είτε ο εχθρός ήταν υποδεέστερος, είτε δεν στεκόταν να πολεμήσει. Επίσης φαίνεται ότι ενώ την στιγμή την μάχης του Σαγγαρίου βρίσκονταν στα όπλα 310.000 οπλίτες επί του πεδίου της μάχης παρατάχθηκαν μόλις 65.000 - 70.000 άνδρες, αντί να κινητοποιηθεί μέχρι και ο τελευταίος διαθέσιμος στρατιώτης από την ηπειρωτική Ελλάδα, ώστε να αποκτηθεί σοβαρή αριθμητική υπεροχή. Αυτό ήταν άλλο ένα μεγάλο λάθος του ΓΕΣ τότε, αν και υπάρχουν ελαφρυντικά λόγω έλλειψης πυρομαχικών, τροφίμων αλλά και γενικότερης ανάγκης εξασφάλισης των μετόπισθεν. Ο Έλληνας οπλίτης πολέμησε με αληθινό θάρρος υπό τρομερά αντίξοες συνθήκες χωρίς τρόφιμα και πυρομαχικά και η τελική ήττα ήταν καθαρά αποτέλεσμα χειρισμών σε υψηλότερο επίπεδο και κεντρικών αποφάσεων. Οι σχετικές (μαρξιστικές) απόψεις του Ψυρούκη για ήττα των Ελλήνων επειδή πολεμούσαν για λογαριασμό Ελλήνων και Άγγλων καπιταλιστών και για τον λόγο αυτό δεν είχαν ηθικό, δεικνύει σε πόσο βαριά σφάλματα μπορεί να σε οδηγήσει η διανοητική μαρξιστική πώρωση.  
Η τρίτη παρατήρηση μου είναι ότι στην συνείδηση μου τόσο οι φυγάδες αξιωματικοί της Κωνσταντινούπολης (Ιωάννου, Κονδύλης, Ζυμβρακάκης κτλ), όπως και ο Ιωάννης Μεταξάς εγκλημάτισαν εις βάρος της Ελλάδας με το να μην βρίσκονται στην μάχη αυτή να προσφέρουν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους, υπό οποιοδήποτε προσωπικό κόστος υπό οποιεσδήποτε πολιτικές συνθήκες. Ο διχασμός βενιζελικών - αντιβενιζελικών κατέστρεψε την Ελλάδα υπονομεύοντας τις όποιες -μικρές πάντως- πιθανότητες της για επιτυχία της Μικρασιατικής εκστρατείας η τουλάχιστον για ένα έντιμο συμβιβασμό με τον Κεμάλ με διάσωση της Ανατολικής Θράκης που πιστεύω ότι ήταν ένα αρκετά πιθανό και ρεαλιστικό σενάριο. Σχημάτισα την εικόνα ότι η παρουσία όλων αυτών σε στενή ειλικρινή συνεργασία, μακριά από πολιτικές σκοπιμότητες και προσωπικές μικρότητες, είναι πιθανό να κέρδιζε ακόμη και την μάχη του Σαγγαρίου. Ειδικά η παρουσία του Μεταξά στην θέση του Παπούλα ίσως από μόνη της να έφερνε την νίκη η να εμπόδιζε την λανθασμένη προέλαση η να μετρίαζε της βαρύτατες απώλειες. Δεν σχημάτισα την γνώμη πως ο Παπούλας στερούταν εντελώς στρατιωτικών χαρισμάτων, πάντως δεν είχε το ειδικό βάρος και την εμπειρία για να ηγηθεί μιας τόσο δύσκολης προσπάθειας και σίγουρα υπέστη την (βλαπτική) επιρροή του επιτελείου του για την προέλαση προς την Άγκυρα, χωρίς να μπορέσει να ζυγίσει από μόνος του την κατάσταση.

Όσον αφορά τον πρίγκιπα Ανδρέα, αποκόμισα την εντύπωση ότι ίσως δεν ήταν αρκετά έμπειρος για Σωματάρχης αλλά όφειλε να παραμείνει ένας απλός διοικητής μεραρχίας. Όχι ότι στερούταν στρατιωτικών γνώσεων η ευφυίας, το αντίθετο μάλιστα. Οι στρατιωτικές του σπουδές υπήρξαν λαμπρές σε Ακαδημίες πολέμου στο εξωτερικό αλλά και το βιβλίο το οποίο έγραψε αποδεικνύει ότι είχε στρατιωτικές γνώσεις, αλλά και προσωπική άποψη για την πορεία των επιχειρήσεων. Τα περισσότερα συμπεράσματα και παρατηρήσεις του, τόσο για τις κινήσεις των μονάδων όσο και για τα λάθη του επιτελείου, συμπίπτουν απολύτως με την επίσημη Ιστορία του ΓΕΣ. Επίσης υπάρχουν ικανά στοιχεία που με πείθουν ότι είχε προβλέψει το λάθος της προέλασης προς την Άγκυρα, όπως άλλωστε και ο υποστράτηγος Κοντούλης (Ιστορία ΓΕΣ προς Άγκυρα, σελ. 11). Επίσης διαβάζοντας το βιβλίο αποκομίζεις την εντύπωση ότι αποστασιοποιημένος από τα γεγονότα πίστευε ότι ενήργησε σωστά και ότι ήταν απολύτως αθώος. Κατηγορήθηκε ότι έγινε Σωματάρχης επειδή ήταν γαλαζοαίματος και ιδιαίτερα νέος για την θέση αυτή, όμως κανείς από τους κατήγορους του δεν προσκομίζει κάποιο στοιχείο που να αποδεικνύει ότι καταστρατηγήθηκε η στρατιωτική επετηρίδα και η αρχαιότητα. Υπενθυμίζω ότι ήδη οι σημαντικότεροι υψηλόβαθμοι βαθμοφόροι που είχαν διακριθεί ως τον Νοέμβριο του 1920 είτε είχαν παραιτηθεί, είτε είχαν καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη, ενώ οι απότακτοι είχαν όλοι αποκατασταθεί στους βαθμούς τους. Μην ξεχνάμε επίσης ότι όταν ο Ανδρέας αντικατέστησε τον Βλαχόπουλο το γενικό επιτελείο επικαλέστηκε ακριβώς την επετηρίδα για να το κάνει αυτό.
Πάντως και ο ίδιος δεν είναι εντελώς άμοιρος ευθυνών για την τελική αποτυχία του Σαγγαρίου (και από μια άποψη κανείς υψηλόβαθμος που πήρε μέρος στη μάχη αυτή δεν ήταν άμοιρος ευθυνών). Φέρει μερική έστω ευθύνη για την υπερβολική εμμονή κατά την επίθεση στο Κάλε Γκρότο, ασχέτως των λανθασμένων διαταγών του επιτελείου που όμως δεν βρισκόταν επί τόπου να διαπιστώσει το άσκοπο της επιχείρησης αφού υπήρχαν τουλάχιστον άλλες δύο γραμμές Τουρκικής αμύνης πίσω από τους λόφους της τοποθεσίας αυτής. Ενώ η ενέργεια υποτίθεται πως ήταν κυκλωτική μόνο τέτοια δεν ήταν. Βέβαια τυχόν μη συμμόρφωση του με τις διαταγές του επιτελείου θα ισοδυναμούσε επίσης με άλλο ένα σημαντικό πειθαρχικό παράπτωμα. Αντιθέτως πιστεύω ότι ήταν σωστή η πρωτοβουλία για την οποία ακριβώς κατηγορήθηκε: η προσπάθεια του να μην αναλάβει το Β΄ Σώμα στρατού άλλη μια επίθεση που δεν θα έδιδε καμία βοήθεια στο Γ΄ Σώμα στρατού, ενώ αντιθέτως θα το έβαζε σε μεγάλο κίνδυνο. Πιστεύω ότι η πρωτοβουλία του μέσω του συνταγματάρχη Γαβαλιά ήταν περισσότερο το προοίμιο της εξασφάλισης της οδού υποχώρησης για την στρατιά, η οποία φαινόταν επιβεβλημένη εκ των πραγμάτων αλλά το επιτελείο δίσταζε να πάρει παραπέμποντας την απόφαση ακόμη και στην Κυβέρνηση! που φυσικά δεν είχε άποψη για την πρόοδο των επιχειρήσεων η την κατάσταση της στρατιάς. Ο υποστράτηγος πρίγκιπας Ανδρέας προσπάθησε να επιβάλλει την λύση στο επιτελείο, εκμεταλλευόμενος την εξωστρατιωτική θέση του (κάτι που παραδέχεται και ο ίδιος στην απολογία του).

Το κατηγορητήριο της δίκης φυσικά και δεν ευσταθεί σε καμία περίπτωση. Τυπικώς οι μονάδες του δεν εγκατέλειψαν ποτέ τις θέσεις τους, καθώς όπως είδαμε θα τις εγκατέλειπαν την ερχόμενη  αφού εξασφάλιζε την τυπική- όπως πίστευε ο πρίγκιπας- έγκριση του Παπούλα μέσα στην ημέρα. Άλλωστε αυτό φαίνεται από την απάντηση του Παπούλα που αναφέρει για "σκέψη εγκατάλειψης θεσεως". Το Β΄ Σώμα έμεινε στην θέση του και η απόδειξη αυτού είναι ότι σε συνδυασμό με τις δυνάμεις της Ι μεραρχίας απέκρουσαν επικίνδυνη εχθρική επίθεση όπως περιγράψαμε. Αν σκεφτεί κανείς ότι το Επιτελείο έδωσε την επομένη ακριβώς την ίδια διαταγή με αυτό που αρχικώς ονόμασε "εγκατάλειψη θέσεως", έχουμε μια πλήρη εικόνα του γεγονότος. Η έμμεση πρωτοβουλία του Ανδρέα ήταν μεν στρατιωτικά ως ένα σημείο αντιπειθαρχική (αναμφίβολα πάντως ένας Σωματάρχης όφειλε να έχει άποψη για την τύχη της στρατιάς), αλλά σίγουρα προς την σωστή κατεύθυνση για να δημιουργηθεί μια εξέλιξη που είτε θα έδινε την νίκη με μια επίθεση στο δεξί των Τούρκων, είτε θα εξασφάλιζε μια ασφαλή οπισθοχώρηση. Υπαγορεύτηκε δε από την αβουλία του γενικού επιτελείου το οποίο επί 7 ημέρες είχε 60.000 οπλίτες νηστικούς χωρίς πυρομαχικά, σε μειονεκτική αμυντική θέση ενώπιον οχυρωμένου εχθρού, χωρίς εφεδρείες αλλά και χωρίς να παίρνεται μια απόφαση τι θα γίνει. Η αναβλητικότητα αυτή σε δύο τουλάχιστον περιπτώσεις παρά λίγο να στοιχίσει την μερική η ολική καταστροφή της στρατιάς.

Στιγμιότυπο από την δίκη του πρίγκιπα Ανδρέα
Η δίκη του πρίγκηπα Ανδρέα που ξεκίνησε στις 19 Νοεμβρίου του 1922 ήταν κατά την γνώμη μου, καθαρώς μια δίκη πολιτικής σκοπιμότητας η οποία ολοκληρώθηκε αυθημερόν. Η δίκη είχε καθαρά συμβολικό χαρακτήρα καθώς ο Ανδρέας είχε ήδη αποστρατευθεί,  και εντασσόταν στην προσπάθεια της "επαναστατικής επιτροπής" να πείσει την κοινή γνώμη ότι για την στρατιωτική καταστροφή στην Μικρά Ασία ευθυνόταν η επιρροή του Θρόνου στον στρατό. Χαρακτηριστικό του προαποφασισμένου της δίκης είναι ότι η καταδικαστική απόφαση αναγνώστηκε χωρίς να είναι παρόν ο κατηγορούμενος ο οποίος είχε μεταφερθεί στο σπίτι του υποστράτηγου Πάλλη. Την ποινή της ισόβιας εξορίας του την ανακοίνωσε ο ιδιος ο Πάγκαλος ο οποίος συνόδευσε τον "ρίψασπι" πρίγκιπα μαζί με την οικογένεια του μέχρι το Φάληρο όπου τον περίμενε ο Βρετανός πλωτάρχης Τάλμποτ με το Αγγλικό πολεμικό "Καλυψώ". Σύμφωνα άλλωστε με επιστολή του Ελευθέριου Βενιζέλου προς το υπουργείο Εξωτερικών : «[…] δίκη πρίγκηπος Ανδρέου εάν δεν εγκαταλειφθεί πρέπει να περατωθεί εντός 48 ωρών ει δυνατόν, η δε ποινή εάν επιβληθή να μην υπερβή στρατιωτική καθαίρεσιν και ισόβιον υπερορίαν, αποφευγομένης επιμελώς πανηγυρικής καθαιρέσεως και εν γένει περιοριζομένης καθαιρέσως εις την δι’ αποφάσεως επιβολής αυτής».
Μάρτυρες υπεράσπισης όπως ο επίλαρχος Τσαγγαρίδης -ένας γενναίος αξιωματικός αποδεκτός και από τους Βενιζελικούς- που επιθυμούσε εθελοντικά να καταθέσει υπέρ του πρίγκιπα Ανδρέα αποκλείστηκε από την αλλόκοτη μονοήμερη διαδικασία. Παρόλα αυτά ο Τσαγκαρίδης -τραυματισθείς βαρύτατα στην μάχη του Κάλε Γκρότο- αψηφώντας τους κινδύνους από μια εναντίωση στην "επαναστατική κυβέρνηση", απέστειλε επιστολή στο στρατοδικείο στην οποία αθώωνε τον

Ο πρίγκιπας Ανδρέας απολογείται (αρχείο Πέτρου Πουλίδη της ΕΡΤ)
πρίγκιπα Ανδρέα και επέρριπτε βαρύτατες ευθύνες στον Αρχιστράτηγο Παπούλα και στο γενικό επιτελείο. Η επιστολή αναγνώστηκε στο στρατοδικείο και απλά ο πρόεδρος του στρατοδικείου υποστράτηγος Βλαχόπουλος αρκέστηκε να πει ότι η επιστολή "απηχούσε προσωπικές απόψεις". 
Η δίκη αφορούσε περισσότερο την εμπλοκή του Θρόνου στο στράτευμα και δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα για να βρει τι πραγματικά συνέβη. Η εισαγγελική αγόρευση πείθει για αυτό, όπως και το θλιβερό παρασκηνιακό αλισβερίσι της "επαναστατικής κυβέρνησης" με τους Άγγλους για την τύχη του Ανδρέα. Η δίκη ολοκληρώθηκε σε μια μόλις ημέρα, ενώ όλοι οι μάρτυρες (Τριλίβας, Σκυλακάκης, Καρβούνης) συμπεριλαμβανομένου του Παπούλα -εκτός του Σαρηγιάννη- κατέθεσαν ευνοϊκά -αν όχι αθωωτικά- για τον πρίγκιπα Ανδρέα. Ο Παπούλας υποστήριξε ότι για την ανυπακοή του Ανδρέα έφταιγε ο επιτελάρχης του, ενώ ο Τριλίβας -διοικητής της V μεραρχίας τότε- επέμεινε ως το τέλος παρά την πίεση των στρατοδικών, ότι δεν υπήρχε καμία περίπτωση αντιπειθαρχικού κρούσματος στην συμπεριφορά του πρίγκιπα Ανδρέα. Το ίδιο κατέθεσε και ο Λοχαγός Σκυλακάκης. Απορεί λοιπόν κάποιος που στηρίχτηκε η καταδικαστική απόφαση, αφού όλοι οι μάρτυρες -πλην Σαρηγιάννη- κατέθεσαν στοιχεία μόνο υπέρ του Ανδρέα. Η μάλλον δεν χρειάζεται να απορεί κανείς.  

Αναμφίβολα ο Ανδρέας, αδερφός του Βασιλιά Κωνσταντίνου, θύμιζε περισσότερο Άγγλο φλεγματικό Λόρδο παρά Έλληνα αξιωματικό και δεν ήταν καθόλου συμπαθής σε μεγάλη μερίδα Βενιζελικών στρατιωτικών και πολιτικών. Έτσι αρχικά τα πρώτα χρόνια ως το 1930 η υποτιθέμενη ανυπακοή του εν ώρα μάχης, αλλά και η δήθεν ανίκανη αναποφάσιστη κυβέρνηση Γούναρη, χρησίμευσε στον Παπούλα (που μεταπήδησε πολιτικά στους Βενιζελικούς) και στον Σαρηγιάννη που σταδιοδρόμησε επί Παγκάλου, ώστε να αποποιηθούν κάθε ευθύνη για την μοιραία εκστρατεία του Σαγγαρίου. Αργότερα την σκυτάλη στην συκοφάντηση του Ανδρέα πήραν διάφοροι Ιστορικοί και μη, οι οποίοι φιλοτέχνησαν μια εικόνα ενός αφ΄ υψηλού σνομπ τύπου εντελώς άσχετου με τα στρατιωτικά, που την μια έστελνε τους Έλληνες στρατιώτες στον θάνατο απερίσκεπτα, την άλλη δεν εκμεταλλευόταν την νίκη τους είτε από ατολμία είτε γιατί...κοιμόταν!

γράφει ο κ. Γιάννης Καψής στις πολυδιαβασμένες "Χαμένες πατρίδες" του σε λεζάντα φωτογραφίας:
Στο Κάλε-Γκρότο μετά την μάχη. Η απρόσιτη βουνοκορφή ήταν σπαρμένη με τα κορμιά των γενναίων. Λίγα λεπτά αν κρατούσε η επίθεση η Άγκυρα θα έπεφτε...Αλλά ο πρίγκιπας Ανδρέας αναπαυόταν...!
Στην μονογραφία "Σαγγάριος 1921" (εκδόσεων "Περισκόπιο") στην σελίδα 15 ο κ. Παπαδημητρίου γράφει ότι ο Βασιλόπαις Ανδρέας διέταξε επίθεση κατά μέτωπο παραβλέποντας τις δυνατότητες που υπήρχαν για υπερκέραση που τις υπέδειξε ο συνταγματάρχης Βερνάρδος μέλος του γενικού επιτελείου της Στρατιάς. Στην επίσημη ιστορία του ΓΕΣ αναφέρεται ότι (σελ 159) ο Βερνάρδος πρότεινε να κινηθεί το Β΄ Σώμα κυκλωτικά υποστηρίζοντας -εσφαλμένα λόγω λανθασμένων πληροφοριών της στρατιάς από πληροφορίες της αεροπορίας- ότι ο εχθρός υποχωρούσε και όχι για να ελιχθεί σε σχέση με την οχυρωμένη περιοχή. Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι και τα Α΄ και Γ΄ Σώματα στις μάχες αυτές εναντίον ορεινών οχυρωμένων τοποθεσιών έκαναν επίθεση. Σύμφωνα με τον Ανδρέα κάθε ευρεία κυκλωτική κίνηση της ΙΧ μεραρχίας όπως ζητούσε ο Βερνάρδος στην συγκεκριμένη συγκυρία θα έβρισκε ισχυρή αντίσταση και θα κατέληγε στην πλήρη καταστροφή της.
Στην απολογία του Αρχιστράτηγου Παπούλα που δημοσιεύτηκε από τον γνωστό δημοσιογράφο Ιωάννη Πασά υπό τον τίτλο "η αγωνία ενός Έθνους" (εν έτει 1925) αναφέρειτην μετακίνηση του Β΄ Σώματος να γίνεται χωρίς εντολή του επιτελείου με κατεύθυνση προς τον Σαγγάριο (ενώ έγινε με εντολή του επιτελείου όπως είδαμε), υποχώρηση που εξανάγκασε το επιτελείο να σημάνει γενική υποχώρηση για να μην πλαγιοκοπηθεί η στρατιά! (σελ. 140-143). Επίσης υποστηρίζεται πως αν το Β΄ Σώμα στρατού έκανε την επίθεση που περιγράψαμε θα ανέτρεπε εύκολα τις αντίπαλες δυνάμεις και θα άνοιγε ο δρόμος προς την Άγκυρα! (Να σημειωθεί ότι όπως είδαμε ήδη στην κατάθεση του λίγα χρόνια πριν ο Παπούλας άλλα υποστήριξε).
Στην ίδια λογική και η κατάθεση στην δίκη του πρίγκιπα Ανδρέα, του περίφημου Σαρηγιάννη που είπε ανερυθρίαστα τα εξής:
"Έαν επετύγχανεν η εκτέλεσις της διαταγής (εννοεί την επίθεση) θα εκερδίζετο η μάχη του Σαγγαρίου. Οι πρώτοι ελιγμοί άλλωστε ήσαν υπέρ ημών!!"
Το ότι ήδη από τις 22 Αυγούστου είχε σχεδόν αποφασιστεί η υποχώρηση και απλώς ζητούσαν την τελική έγκριση από την κυβέρνηση, το ότι η στρατιά είχε το 1/3 των δυνάμεων της εκτός μάχης, η το γεγονός ότι την 28η Αυγούστου και τα δύο σώματα δέχτηκαν επίθεση από ισχυρότατες δυνάμεις που λίγο έλειψε να τους επιφέρουν μεγάλη ζημιά στην στρατιά, δεν φάνηκε να συγκινεί τον Έλληνα επιτελή με τις λαμπρές στρατιωτικές σπουδές στην Γαλλία μετου οποίου την βιογραφία έχουμε ασχοληθεί αλλά πιστεύουμε ότι αξίζει περισσότερο της προσοχής μας και θα επανέλθουμε με νέα στοιχεία.
Αλλού πάλι ο κ. Γιάννης Καψής αναφέρει:
""Την επομένη της μάχης, ο διοικητής του Β΄ Σώματος στρατού πρίγκιπας Ανδρέας αντικαθίσταται και καταφεύγει στην Κέρκυρα. Όπως είναι γνωστό ο Πάγκαλος τον παρέπεμψε σε στρατοδικείο που τον καταδίκασε σε ισόβια εξορία"
Η αλήθεια; Μετά από τρίμηνη άδεια που ζήτησε και του παρασχέθηκε, ο Ανδρέας παρέμεινε για ένα η δύο μήνες στην Σμύρνη ως διοικητής του Β΄ Σώματος στρατού και αμέσως μετά τον Νοέμβριο του 1921 ανέλαβε την διοίκηση του Ε΄ Σώματος στρατού στην Ήπειρο. Αποστρατεύθηκε πρίν τον Σεπτέμβριο του 1922. Στην Κέρκυρα βρισκόταν όταν συνελήφθη από τον Λούφα.
Αλλά και στο διαδίκτυο:
(γράφει η καθόλα συμπαθής και γνωστή μας blogger και δημοσιογράφος κα Χριστιάνα Αλούπα σε απόσπασμα που κυκλοφορεί σε πολλά ιστολόγια)
Ο «βασιλόπαις», όπως επιθυμούσε να τον αποκαλούν, είχε πάρει μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία ως υποστράτηγος, διοικώντας την ΧΙΙ Μεραρχία και στη συνέχεια προήχθη σε αντιστράτηγο και ανέλαβε τη διοίκηση του Β΄ Σώματος Στρατού. Από το σημείο όμως αυτό και μετά αρχίζουν τα προβλήματα. Ο πρίγκιπας ήρθε σε ρήξη με τους επιτελείς του, όταν ο αρχιστράτηγος Παπούλας διέταξε το Β΄ Σώμα Στρατού να προχωρήσει κι εκείνος κράτησε το Σώμα στάσιμο για 12 ημέρες, μη εκτελώντας τη διαταγή, γιατί θεωρούσε ότι έτσι έπρεπε να γίνει!
Παρ’ όλα αυτά η οριστική ρήξη, που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει, ήρθε όταν ο Παπούλας, αναμένοντας επίθεση εναντίον του Γ΄ Σώματος και σχεδιάζοντας να αιφνιδιάσει τον Κεμάλ με ταυτόχρονη επίθεση των δύο άλλων Σωμάτων, διέταξε τον πρίγκιπα να κινηθεί. Όμως εκείνος είχε πάλι τη δική του άποψη! Μετακίνησε το Σώμα του πίσω από το Γ΄ Σώμα, αφήνοντας τελείως ακάλυπτο το Α΄ Σώμα, που έπαθε πανωλεθρία. Κατόπιν τούτου ο Ανδρέας αντικαταστάθηκε από τον αντιστράτηγο Τρικούπη. Ήταν όμως πολύ αργά. Οι συνέπειες ήταν μη αναστρέψιμες.
Από Palmografos.com: Palmografos.com - Η Δίκη των Έξι και ο πρίγκιπας Ανδρέας
Το πιο ωραίο το άφησα για το τέλος και αφορά το λήμμα της βικιπαιδείας για τον πρίγκιπα Ανδρέα. Συγκεκριμένα έχει ως πηγή την σελ. 184 της "Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους", σύμφωνα με την οποία ο Παπούλας αφαίρεσε την διοίκηση του Β΄ Σώματος στρατού από τον Ανδρέα για λόγους ανικανότητας. Αν πάτε στην σελίδα αυτή, η λανθασμένη αυτή πληροφορία δεν αναφέρεται πουθενά. Αλλά και η τρίτη παραπομπή είναι επίσης ανύπαρκτη και λάθος.Επίσης δεν πρέπει κανείς να ξεχνάει πως ο Ανδρέας ως Σωματάρχης δεν διοικούσε μόνος του, αλλά είχε ολόκληρο επιτελείο αξιωματικών εκτός των διοικητών των μεραρχιών που επίσης είχαν επιτελεία τους οποίους συμβουλευόταν. Τέτοιοι οργανισμοί όπως ένα ολόκληρο σώμα στρατού με 15.000 άνδρες δεν διοικείται έτσι στην τύχη από ένα άνθρωπο με ένα ζευγάρι κυάλια, αλλά έχει λειτουργίες και διοικητικούς μηχανισμούς μέχρι την κατώτατη βαθμίδα και δεν μπλοκάρει η λειτουργία τους όταν ο εκάστοτε διοικητής τους...πάρει έναν υπνάκο.
Όπως γίνεται αντιληπτό ο πρίγκιπας Ανδρέας στην Ελληνική Ιστορία βρίσκεται κάπου στα όρια μεταξύ της μυθιστορίας και του θρύλου...
Επίλογος
Πιστεύω κάθε καλόπιστος αναγνώστης μου που είχε την υπομονή να διαβάσει ως εδώ έχει σχηματίσει γνώμη για το ζήτημα του πρίγκιπα Ανδρέα. Ομολογώ ότι μετά από όλα αυτά τα τρομερά και φοβερά που διάβασα εναντίον του πρίγκιπα Ανδρέα δεξιά και αριστερά, ακόμη έχω ένα φόβο μήπως κάτι μου ξέφυγε που είδαν όλοι οι προηγούμενοι. Επειδή δεν είμαι στρατιωτικός, προσπάθησα να στηριχθώ κυρίως στην επίσημη εξιστόρηση του ΓΕΣ, αλλά ομολογουμένως όσο και αν παρακολουθείς τις κινήσεις των μονάδων στους χάρτες δυσκολεύεσαι να αναπλάσεις στην φαντασία σου ένα απολύτως διασταυρωμένο σενάριο για το τι πραγματικά συνέβη.
Στην εξιστόρηση μου έλαβα υπόψιν μου το βιβλίο - απολογία του Ανδρέα "Δορύλαιον -Σαγγάριος" αλλά δεν ενσωμάτωσα αυτούσια καμία πληροφορία του χωρίς πριν να την διασταρώσω, ώστε το κείμενο μου να είναι όσο αντικειμενικότερο γίνεται. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν βρήκα και εκεί πολλά στοιχεία που αν διασταυρωθούν, ίσως φανούν χρήσιμα για την καλύτερη αξιολόγηση προσώπων και πραγμάτων. Το βιβλίο περιέχει πολλές πληροφορίες για τον συνταγματάρχη Σαρηγιάννη -όλες λίαν αρνητικές (ίσως όχι άσχετες με την κατάθεση Σαρηγιάννη στην δίκη)- ενώ περιγράφει την πλήρη διασάλευση της πειθαρχίας στο στράτευμα στα τέλη του 1921, αλλά και τις φανερές επαφές του συνταγματάρχη Πλαστήρα με Βενιζελικούς και στελέχη της ¨Μικρασιατικής Άμυνας" στην Σμύρνη για την προετοιμασία του κινήματος που έλαβε χώρα μετά την Μικρασιατική καταστροφή. Επίσης υπαινίσσεται εμμέσως πως η κατάρρευση του μετώπου προήλθε από εσκεμμένη προδοσία του Πλαστήρα. 
Δεν είναι μακριά από την αλήθεια ότι κάποιες απόψεις του πρίγκιπα Ανδρέα αρκούν για να τον καταστήσουν μισητό, όπως η απέχθεια του για τους Μικρασιάτες, η το μίσος του για τον Πλαστήρα και τους Βενιζελικούς. (απόσπασμα επιστολής του Πρίγκηπα Ανδρέα προς τον Ιωάννη Μεταξά (Ι. Μεταξά, Ημερολόγιο, Παράρτημα 1921-1922, σ. 757-60) που κυκλοφορεί ευρέως στο διαδίκτυο:

Απαίσιοι πραγματικώς είναι οι εδώ Έλληνες, εκτός ελαχίστων. Επικρατεί Βενιζελισμός ογκώδης και κατά την l5ην Δεκεμβρίου [σημ.: εορτή του Αγίου Ελευθερίου] είχον κλείσει σχεδόν όλα τα καταστήματα. Θα ήξιζε πράγματι να παραδώσωμεν την Σμύρνην εις τον Κεμάλ δια να τους πετσοκόψη όλους αυτούς τους αχρείους, οι οποίοι φέρονται ούτω κατόπιν του φοβερού αίματος όπερ εχύσαμεν εδώ.). Αυτό όμως δεν αλλάζει σε τίποτε την ουσία της υπόθεσης και τα αντικειμενικά στοιχεία της όπως τα περιγράψαμε. Άλλωστε αν εξετάζαμε τα γεγονότα σύμφωνα με τις συμπάθειες η αντιπάθειες μας, ίσως να ικανοποιούσαμε την φιλαυτία μας, αλλά η καταγραφή μας δεν θα άντεχε στον οποιοδήποτε κριτικό έλεγχο και θα ήταν θνησιγενής και άσκοπη. Το τελικό μου συμπέρασμα είναι ότι η αντίθεση του πρίγκιπα Ανδρέα με το επιτελείο δεν είχε την παραμικρή επίδραση στο ατυχές αποτέλεσμα της εκστρατείας του Σαγγαρίου. 
Ι. Β. Δ.


Πηγές
-Γενικό Επιτελείο Στρατού, Επιχειρήσεις προς Άγκυρα 1921 (τόμος πέμπτος), εκδόσεις ΔΙΣ (έκδοση 1965)
-Κλεάνθη Μπουλαλά, Η Μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922 (με τον φακόν της ιστορικής αλήθειας), (έκδοση 1959)
-Βασιλόπαιδος Ανδρέα, Δορύλαιον - Σαγγάριος 1921, εκδόσεις ΑΕΤΟΣ (έκδοση 1928)
-Αλέξανδρου Κοτζιά, Επίλογος στο Γουδί - η δίκη των εξ, εκδόσεις Φυτράκης (έκδοση 1974)
-Συλλογικό έργο, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, εκδοτική Αθηνών
-Νικόλαου Μέρτζου, Η μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922 (φωτογραφίες του Θεόδωρου Νικολέρη οι περισσότερες από το Β΄ Σώμα στρατού υπό την διοίκηση του πρίγκιπα Ανδρέα), εκδόσεις "Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών"
-Κωνσταντίνος Παπαδημητρίου, Σαγγάριος 1921 (η επική μάχη που σφράγισε την τύχη του Μικρασιατικού Ελληνισμού), άρθρο στην ομώνυμη μονογραφία της σειράς "Μεγάλες Μάχες" των εκδόσεων Περισκόπιο
-Γεώργιου Σπυρίδωνος (υπ. ε. α.), Η Μικρασιατική εκστρατεία όπως την είδα (πόλεμος και ελευθερίαι), εκδόσεις "Ελεύθερη Σκέψις"
-Φοίβου Γρηγοριάδη, Διχασμός Μικρά Ασία τόμος 2, εκδόσεις ΚΕΔΡΗΝΟΣ (1971)
-ΓΕΣ, Επίτομος Ιστορία Εκστρατείας Μικράς Ασίας, εκδόσεις ΔΙΣ
-Γιάννη Καψή, Χαμένες πατρίδες, εκδόσεις Νέα σύνορα - Αντώνης Λιβάνης (έκδοση ΄89 όπως το αναφέρει ακριβώς το γράφω) 
-Ιωάννη Τσαγγαρίδη, το ημερολόγιο ενός στρατηγού, εκδόσεις Εστία (έκδοση 1987)
-Αναστάσιου Παπούλα, Η αγωνία ενός Έθνους, (έκδοση 1925) 
-εφημερίδα "Μακεδονία", φύλλο 20ης Σεπτεμβρίου
Διαβάστε επίσης στο ιστολόγιο μας:
Η μοιραία προέλαση του Ελληνικού στρατού προς την Άγκυρα του Πάνου Γιαννάκαινα
Επίμετρον 1
Η απολογία του Ανδρέα:

Πρίγκιπας Ανδρέας στο εδώλιο του κατηγορουμένου
Ο Ανδρέας απολογήθηκε διαβάζοντας από χειρόγραφό. Μεταξύ άλλων είπε:
«[…]Είδα ότι κυρίως η Στρατιά αναγνωρίζει ως λυσιτελή τη μεταφορά δυνάμεων από το δεξιό, αλλά ότι τέτοια ως μη εγκαίρως εφικτή. Ανεπόλησα παλαιά γνωστή πρόθεση της Στρατιάς η οποία την 17 Αυγούστου διέταξε τη μεταφορά δύο Μεραρχιών προς ενίσχυση του αριστερού.[…]Προς τούτο εκάλεσα τους διοικητές των Μεραρχιών σε σύσκεψη. Μου δόθηκε η πληροφορία ότι όσον λυσσαλέα και εάν γινόταν η επίθεση, δεν θα ήταν δυνατόν να επιφέρει προέλαση σημαντική, τουναντίον δε, ως εκ της επεκτάσεως του αριστερού του εχθρού, οι μεραρχίες μας θα υπέκειντο σε κύκλωση. Ανέφερα τότε στους διοικητές τη διαταγή της Στρατιάς, τους είπα ότι δεν σκοπεύω να ζητήσω την έγκριση της για να μετακινηθεί το Β' Σώμα για να μπορέσει να λάβει ενεργό και αποτελεσματικό μέρος στον αγώνα. Οι μέραρχοι απήλθαν με τη ρητή εντολή να μελετήσουν και να παρασκευασθούν και για τις δυο περιπτώσεις.[…] Ήμουν πεπεισμένος ότι και. η πλέον επιτυχής επίθεση του Σώματός μου δεν θα εξασκούσε καμία επίδραση επί της εκβάσεως ενδεχομένης εχθρικής επιθέσεως κατά του Γ' Σώματος. Η πεποίθηση μου εδικαιώθη εκ των γεγονότων. Διότι αν ο εχθρός κατόρθωνε να προχωρήσει ολίγα μόνο χιλιόμετρα και κατελάμβανε τη γέφυρα Καβατζή, θα απέκοπτε τη Στρατιά των συγκοινωνιών της και η καταστροφή της θα επήρχετο πλήρης.[…] Κατηγορούμαι ότι δεν εξετέλεσα διαταγή της Στρατιάς. Αυτό δεν είναι αληθές, δεν υπάρχει παράβαση διαταγής, διότι η διαταγή της Στρατιάς όριζε επίθεση των Α' και Β' Σωμάτων, μόλις αυτά θα ειδοποιούντο από το Γ' Σώμα. Αλλά τέτοια ειδοποίηση δεν μου έγινε. Την ίδια διαταγή είχε και το Α' Σώμα. Επιτέθηκε αυτό; Όχι. Και είναι μεν αληθές, ότι άρχισε η μετακίνηση των μεταγωγικών και αυτό μπορεί να χαρακτηρισθεί ως αρχή εκτελέσεως. Αλλά η μετακίνηση, που είχε προετοιμασθεί πλήρως, δεν επρόκειτο να εκτελεσθεί χωρίς έγκριση της Στρατιάς. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι εστάλη από το πρωί αναφορά τηλεγραφική στη Στρατιά και αναμενόταν απάντηση, είτε με τον ασύρματο είτε με το αυτοκίνητο. Εάν σκόπευα να μετακινήσω το Σώμα την 7 μ.μ. χωρίς έγκριση, δεν θα ανέφερα από την 8η πρωινή προς τη Στρατιά την πρόθεση μου.[…] Τι απεδείχθη δε εκ των πραγμάτων; Ότι η ετοιμασία προς μετακίνηση του Σώματος έσωσε τον ελληνικό στρατό από κύκλωση. Εάν το Σώμα δεν είχε κάνει τη σκέψη για τη μετακίνηση, την ετοιμασία και την αναφορά προς τη Στρατιά, αλλά αρκείτο, σύμφωνα με τη διαταγή της Στρατιάς, να περιμένει την ειδοποίηση του Γ' Σώματος για να επιτεθεί, η Στρατιά δεν θα εξέδιδε ακολούθως τη διαταγή της 28 Αυγούστου, περί μετακινήσεως του Β' Σώματος. Διότι η Στρατιά θεωρούσε ως μόνη λύση προς αποτροπή του κινδύνου την επίθεση προς Βορρά με το Α' και το Γ' Σώμα.[…]
Οι επαναστατικοί επίτροποι (εισαγγελείς):
Ο πρώτος επαναστατικός επίτροπος συνταγματάρχης Καλογεράς, υποστήριξε στην αγόρευσή του τα εξής:
«Έχω την πεποίθηση ότι ο αντιστράτηγος δικάζεται ως αδελφός του τέως βασιλέως. Του ανατέθηκε η διοίκηση, διότι ήταν αδελφός του βασιλέως.[…] Η στρατιωτική πρωτοβουλία δεν μπορεί να εκδηλώνεται όπως αρέσει στον ηγήτορα, αλλά πρέπει να μην ξεφεύγει από τον κύκλο της ενεργείας εκείνων που εξέδωσαν τη διαταγή. Η απόφαση της Στρατιάς περί προελάσεως σε τόσο κρίσιμη στιγμή είναι σπουδαιότατη και τιμά τη Στρατιά. Στον κατηγορούμενο δεν επιτρέπεται να σκεφθεί κάτι άλλο, διότι η διαταγή είναι ρητή. […]Η ανάθεση μονάδων σε μέλη της βασιλικής οικογένειας είναι δύναμη φθοροποιός για το στράτευμα. Διότι, αν ο κατηγορούμενος δεν ήταν αδελφός του βασιλέως, η διοίκηση της Στρατιάς θα επέμενε στην εκτέλεση της διαταγής. Δεν επέμενε διότι φοβόταν κλονισμό του γοήτρου της Δυναστείας. Το αδίκημα προβλέπεται από το άρθρο 207 της Στρατιωτικής Ποινικής Νομοθεσίας και δεν επιτρέπεται αμφιβολία ότι το αδίκημα έγινε. Εκπληρώνοντας πράξη συνειδήσεως, σας δηλώνω ότι ο κατηγορούμενος δεν υπέχει πλήρη την ευθύνη του εν λόγω άρθρου, διότι, όπως δέχθηκε, η ιδιότητα του ως βασιλόπαιδος και οι συνθήκες υπό τις οποίες διατελούσε ως διοικητής του Β' Σώματος είναι γεγονότα τέτοια που πείθουν ότι ο κατηγορούμενος δεν ήταν σε θέση να εκτιμήσει τη σοβαρότητα της καταστάσεως.[…]
Ο δεύτερος επίτροπος Ν. Αβραάμ υποστήριξε στην δική του αγόρευση:
«[…]Η παράβαση της εντολής έγινε ασφαλώς. Το ζήτημα της αυτοβουλίας είναι ζήτημα που συζητήθηκε και στο εξωτερικό. Ως προς το περιεχόμενο της διαταγής δεν μπορεί να γεννηθεί αμφιβολία, ότι αυτή περιείχε όλα τα στοιχεία και για την εκτέλεση ακόμη, όπως βεβαίωσε ο μάρτυς συνταγματάρχης Σαρηγιάννης. Εκείνο που θα συζητήσει η υπεράσπιση είναι, αν στην αναφορά που έστειλε ο κατηγορούμενος υπάρχει άρνηση. Αυτές καθεαυτές οι φράσεις της αναφοράς απαρτίζουν τα στοιχεία της αρνήσεως. Αλλά εκτός αυτής, υπάρχει και έμπρακτη εκδήλωση της αρνήσεως, διότι αναφέρεται σ' αυτήν ότι άρχισε μετακίνηση των μεταγωγικών.[…]Ο δόλος υπάρχει από τη στιγμή που διατυπώνεται η άρνηση, κατά τους διασημότερους συγγραφείς. Στη στάση αυτή του κατηγορουμένου κατά του αρχιστρατήγου συνέβαλε βεβαίως και η πριγκιπική του ιδιότητα. Διότι, όπως βεβαίωσε και ο αρχιστράτηγος Παπούλας, κανείς άλλος σωματάρχης δεν προέβη σε παρόμοια απείθεια. […] Ζητώ την τιμωρία του πρίγκιπα. Η τιμωρία του θα χρησιμεύσει ως δίδαγμα για τους επερχόμενους και ως κύρος της αρχής της ισότητας, επί της οποίας εδράζεται η δικαιοσύνη, ώστε να ισχύσει και σε εκείνους που νόμισαν ότι, έχοντας στη φλέβα τους το γαλάζιο αίμα, έχουν και το δικαίωμα να παραβιάζουν και να περιφρονούν γενικότερα.
Πηγή επιμέτρου
http://pluton22.blogspot.gr/2012/10/blog-post_21.html
Επίμετρον 2 

η Ελληνική βασιλική οικογένεια το 1900
Σύντομο βιογραφικό σημείωμα του Πρίγκιπα Ανδρέα (1882-1944)
Τέταρτος γιος του Βασιλέως Γεωργίου Α' και της Βασίλισσας Όλγας, γεννήθηκε στην Αθήνα το 1882.
Εκπαιδεύτηκε στη Στρατιωτική Σχολή των Ευελπίδων απ' όπου αποφοίτησε το 1901 και κατετάγη στο Ιππικό με τον βαθμό του ανθυπιλάρχου. Μετά την επανάσταση του 1909 πήγε στην Γερμανία για ανώτατη εκπαίδευση.
Μετείχε στους Βαλκανικούς πολέμους ως επίλαρχος στο Γενικό Στρατηγείο, ακολούθως προάχθηκε στον βαθμό του συνταγματάρχη και ανέλαβε την διοίκηση συντάγματος ιππικού, την οποία διατήρησε –με μικρή διακοπή– μέχρι την αναχώρηση του Βασιλέως Κωνσταντίνου από την Ελλάδα το 1917. Ήρθε στην Ελλάδα το 1920 και ανέλαβε ξανά τα στρατιωτικά του καθήκοντα. Μετείχε στην μικρασιατική εκστρατεία ως διοικητής μεραρχίας και κατόπιν του Β' Σώματος Στρατού. Μετά την κατάρρευση και τα γεγονότα που ακολούθησαν αναγκάστηκε να εγκατασταθεί στο εξωτερικό, όπου και πέθανε το 1944.
Ο πρίγκιπας Ανδρέας παντρεύτηκε το 1903 την πριγκίπισσα Αλίκη του Βάττεμβεργκ, και απόκτησαν πέντε παιδιά. Ο μοναδικός τους γιος, ο Φίλιππος, είναι σύζυγος της Βασίλισσας της Αγγλίας Ελισάβετ.
Πηγή
http://www.greekroyalfamily.gr/timeline/birth-of-prince-andreas.html
istorikathemata.com