Η επιρροή του Θουκυδίδη στο σύγχρονο κόσμο - Ο πατέρας του πολιτικού ρεαλισμού διαδραματίζει έναν βασικό ρόλο στην τρέχουσα ισορροπία των θεωριών δύναμης

Ο Θουκυδίδης, ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός του 5ου αιώνα π.Χ., είναι όχι μόνο ο πατέρας της επιστημονικής ιστορίας, αλλά και του πολιτικού «ρεαλισμού», του σχολείου της σκέψης που προϋποθέτει ότι οι διακρατικές σχέσεις είναι βασισμένες στο συσχετισμό των δυνάμεων και δύσκολα μεταβάλλονται. Μέσω της μελέτης του πελοποννησιακού πολέμου, ενός καταστρεπτικού πολέμου που άρχισε σε 431 π.Χ. μεταξύ των ελληνικών πόλεων κρατών, ο Θουκυδίδης παρατήρησε ότι η στρατηγική αλληλεπίδρασης των κρατών ακολούθησε ένα ευδιάκριτο και επαναλαμβανόμενο σχέδιο.
Σύμφωνα με αυτό, μέσα σε ένα δεδομένο σύστημα των κρατών, μια ορισμένη ιεραρχία μεταξύ των κρατών καθόρισε τη μορφή των σχέσεών τους. Επομένως, υποστήριξε ότι ενώ μια αλλαγή στην ιεραρχία των πιο αδύνατων κρατών δεν είχε επιπτώσεις σε ένα δεδομένο σύστημα, μια διαταραχή της ισορροπίας μεταξύ των ισχυρότερων κρατών θα ανέτρεπε αποφασιστικά τη σταθερότητα του συστήματος. Στη σκέψη του Θουκυδίδη ο Πελοποννησιακός πόλεμος ήταν το αποτέλεσμα μιας συστηματικής αλλαγής, που επήλθε από την αυξανόμενη δύναμη της αθηναϊκής πόλης κράτους, η οποία προσπάθησε να υπερβεί τη δύναμη της ομολόγου της Σπάρτης. Ό,τι κατέστησε τον πόλεμο αναπόφευκτο ήταν η αύξηση της αθηναϊκής δύναμης και του φόβου που αυτό το γεγονός προκαλούσε στη Σπάρτη. Ο Θουκυδίδης έγραψε προκειμένου να διευκρινιστεί η προκύπτουσα μεταβολή, δηλαδή «μια αλλαγή στην ιεραρχία μεταξύ των κρατών ή στον έλεγχο των διεθνών πολιτικών σχέσεων».
Ο ρεαλισμός του Θουκυδίδη έχει ασκήσει διαχρονική επίδραση στον τρόπο που οι σύγχρονοι αναλυτές αντιλαμβάνονται τις διεθνείς σχέσεις. Προσθέτοντας στις εργασίες Gilpin και του Waltz, ο Leo Strauss του πανεπιστημίου του Σικάγου είδε τον πελοποννησιακό πόλεμο ως περιορισμό των προτάσεων που θα μπορούσαν να παρουσιαστούν και να προσδιοριστούν σε ένα συνεπές πλαίσιο ή να χρησιμεύσουν ακόμη και ως η βάση για μια σειρά νόμων για την επιστήμη της σύγχρονης πολιτικής. Στην πραγματικότητα, οι πολιτικοί επιστήμονες έχουν μεταχειριστεί (βλέπουν) την εργασία του Θουκυδίδη ως συνεπή προσπάθεια να επικοινωνήσουν οι πολιτικές απόψεις που έχουν χρησιμεύσει ως η βάση για το αμερικανικό δόγμα εξωτερικής πολιτικής και ασφάλειας στη μετά τον παγκόσμιο πόλεμο εποχή. Κατά συνέπεια, από τη μια πλευρά, ο Θουκυδίδης ήταν ο πρώτος που περιέγραψε τις διεθνείς σχέσεις ως αναρχικές και ανήθικες. Στο «διάλογο των Μηλίων», έγραψε ότι, στις διακρατικές σχέσεις, «ο ισχυρός κάνει ό,τι έχει τη δύναμη να κάνει και ο αδύνατος δέχεται ό,τι πρέπει να δεχτεί». Για το Θουκυδίδη, οι διεθνείς σχέσεις επιτρέπουν στο δυνατό να υλοποιήσει τις επιδιώξεις του σε βάρος του αδυνάτου που πρέπει να τις αποδεχθεί. Αφ’ ετέρου, ο Θουκυδίδης επεξήγησε το φαινόμενο του ψυχρού πολέμου, «της πόλωσης», μεταξύ των κρατών, ως αποτέλεσμα της στρατηγικής αλληλεπίδρασής τους.
Ο αντίκτυπος της εργασίας του Θουκυδίδη στους μελετητές της περιόδου του ψυχρού πολέμου συνίσταται σε στοιχεία για τη σχετικότητα της θεωρίας πραγματιστών στο σημερινό κόσμο. Στην πραγματικότητα, ενώ ο πελοποννησιακός πόλεμός είναι χρονολογικά απόμακρος από το παρόν, η επιρροή του Θουκυδίδη στους μελετητές των διεθνών σχέσεων στην περίοδο μετά το1945, και στη συνέχεια στην αμερικανική διπλωματία, είναι άμεση. Συγκεκριμένα, τα θεμέλια της αμερικανικής διπλωματίας κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, όσον αφορά στον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων και στις ηθικές συνέπειές του ή στα προβλήματα που τίθενται για τα μικρότερα κράτη και εμπλέκονται στη δίνη του διπολικού ανταγωνισμού, προέρχονται από την εργασία του.
Οι απόψεις των μελετητών στις αρχές του ψυχρού πολέμου αντλούν συχνά την έμπνευσή τους από την εργασία του Θουκυδίδη. Αυτή η περίοδος έχει προσφέρει έναν σημαντικό όγκο της θεωρητικής βιβλιογραφίας που βρίσκει στον ανταγωνισμό Αθήνας και Σπάρτης ένα προηγούμενο του Αμερικανοσοβιετικού διπολικού ανταγωνισμού. Οι δομικοί πραγματιστές όπως ο Kenneth Waltz και ο Robert Gilpin διαπίστωσαν ότι ο ελληνικός κόσμος, και ιδιαίτερα η σχέση μεταξύ της Αθήνας και Σπάρτης, δεδομένου ότι ο Θουκυδίδης το περιγράφει, παρείχαν μια αλληγορία για την πόλωση του ψυχρού πολέμου. Το 1947, ο γραμματέας του κράτους George Marshall είχε στρέψει την προσοχή στη σημασία του πελοποννησιακού πολέμου για μια κατανόηση του σύγχρονου κόσμου. «Αναμφίβολα, είπε, εάν ένα άτομο μπορεί να σκεφτεί με πλήρη φρόνηση και σε βάθος, σχετικά με κάποια από τα βασικά ζητήματα σήμερα, δεν είναι δυνατό να μην επανεξετάσει την περίοδο του πελοποννησιακού πολέμου και την πτώση της Αθήνας».
Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της πόλωσης της περιόδου του ψυχρού πολέμου, οι σχεδιαστές πολιτικής εξίσωσαν τη δύναμη της Αμερικής με τη δόξα της αρχαίας Αθήνας, κατά την περίοδο πριν τον πελοποννησιακό πόλεμο. Κατά συνέπεια, το 1952, ο Louis J. Halle, στο χρονικό του διευθυντή πολιτικού προγραμματισμού του υπουργείου εξωτερικών, έγραψε ότι «το παρόν, στο οποίο η χώρα μας βρίσκεται, όπως η Αθήνα πριν από τον πελοποννησιακό πόλεμο, και που συναρτάται με το ζήτημα της ηγεσίας του ελευθέρου κόσμου φέρνει το Θουκυδίδη ουσιαστικά στην πλευρά μας... Φαίνεται ότι ο Θουκυδίδης έχει έρθει ακόμα πιο κοντά σε μας, έτσι ώστε τώρα να μιλά στο αυτί μας».
Σε όλο τον ψυχρό πόλεμο, πολλοί εστίασαν στα συμπεράσματα που ο Θουκυδίδης συνήγαγε από τη μελέτη της δύναμης και του ανταγωνισμού στα διπολικά συστήματα. Η σύγχρονη ερμηνεία του πελοποννησιακού πολέμου παραφράζει ποιοι πραγματιστές έχουν έρθει να προσδιορίσουν το «δίλημμα ασφαλείας», δεδομένου ότι η δύναμη ενός κατώτερου κράτους σε ένα σχετικά σταθερό διεθνές σύστημα αυξάνεται δυσανάλογα στη σύγκρουση με το κυρίαρχο κράτος. Ο ανταγωνισμός για την υπεροχή οδηγεί σε μια πόλωση του διεθνούς συστήματος. Στη γλώσσα των θεωρητικών παιχνιδιών ένα κέρδος μιας κρατικής δύναμης συνιστά απώλεια για ένα άλλο κράτος. Βεβαίως καθώς η πόλωση προχωρά, το σύστημα γίνεται όλο και περισσότερο ασταθές, και ενισχύει έτσι την πιθανότητα της μεταβαλλόμενης σύγκρουσης.
Πράγματι, η μελέτη της του συσχετισμού των δυνάμεων στον ελληνικό κόσμο στην περίοδο μεταξύ των περσικών και πελοποννησιακών πολέμων έχει επηρεάσει την εργασία των συντακτών πραγματιστών όπως ο Robert Gilpin, Kenneth Walls, Joseph Nye, και John Mearsheimer. Επίσης έχει επηρεάσει την αμερικανική διπλωματία όπως απεικονίζεται στην εργασία του Louis Halle στη δεκαετία του '50, και τον Henry Kissinger, όχι μόνο στη διδακτορική του διατριβή, αλλά στη διάρκεια αξιώματός του ως γραμματέα του κράτους στη δεκαετία του '70. Συγκεκριμένα, η αναφορά της παράλληλης διπολικότητας του Πελοποννησιακού και του ψυχρού πολέμου επηρέασε τον τρόπο με τον οποίο οι ΗΠΑ είδαν τον κόσμο ως υπερδύναμη, και τον τρόπο με τον οποίο μεταχειρίστηκαν τις πολιτικές εξελίξεις και τους πολιτισμούς άλλων χωρών στις μη-δυτικές περιοχές.
Ως αποτέλεσμα της μελέτης του πελοποννησιακού πολέμου, ο Θουκυδίδης έκανε μια θεμελιώδη διάκριση μεταξύ του τρόπου που ασκείται η πολιτική μέσα σε ένα ορισμένο κράτος και της πολιτικής που εφαρμόζεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ διάφορων κρατών. Αυτή η διάκρισή του αποτελεί ακόμα το αντικείμενο της έντονης συζήτησης στους κύκλους εξωτερικής πολιτικής. Μέσα σε ένα κράτος, οι πολίτες συνυπάρχουν σε μια κοινότητα που είναι το αποτέλεσμα μιας μορφής κοινωνικής σύμβασης, η οποία παρέχει την προστασία των νόμων εις βάρος κάποιας μεμονωμένης ελευθερίας. Ως αποτέλεσμα της νομικής ισότητας την οποία η κοινωνική σύμβαση παρέχει στους πολίτες, ο αδύνατος είναι σε θέση να αντισταθεί στους ισχυρούς και γίνεται αντικείμενο σεβασμού. Στη διεθνή σφαίρα, εντούτοις, δεν υπάρχει καμία κοινωνική σύμβαση μεταξύ των πολιτών των διαφορετικών κρατών, και, δεν υπάρχει κανένας νόμος για να υπερασπίσει τη νομιμότητα και την ηθική των σχέσεων αλληλεπίδράσης μεταξύ των κρατών. Κατά συνέπεια, στις διακρατικές σχέσεις, είναι οι ισχυροί αυτοί που αποφασίζουν πώς ο αδύνατος πρέπει να αντιμετωπιστεί, δεδομένου ότι οι ηθικές κρίσεις είναι ουσιαστικά ανύπαρκτες. Αυτή η διάκριση μεταξύ της ηθικής των εσωτερικών και διεθνών σχέσεων είναι υπονοούμενη στο «Διάλογο των Μηλίων». Στο εσωτερικό ενός κράτους οι νόμοι υπάρχουν για να μεταχειριστούν εξίσου αδυνάτους και ισχυρούς, ενώ στις διεθνείς διαφωνίες οι ισχυροί εξαναγκάζουν τους αδυνάτους.
Η παρουσία της δικαιοσύνης και της ηθικής στο εσωτερικό μιας χώρας και η απουσία τους στις διακρατικές σχέσεις θίγονται και από τον Αριστοτέλη. Θεωρούσε ότι οι άνθρωποι για τις μεταξύ τους υποθέσεις απαιτούν μια αρχή που εδρεύει στη δικαιοσύνη, αλλά όσον αφορά τους ξένους η δικαιοσύνη δεν προκαλεί καμία δική τους ανησυχία.
Επιπλέον, προγενέστεροι συγγραφείς έχουν επικυρώσει την άποψη του Θουκυδίδη. Οι Machiavelli και Hobbes, συμφωνώντας με τον Θουκυδίδη προτείνουν ότι, αν και η ηθική έχει την κατάλληλη σφαίρα της εντός της κοινότητας ενός ορισμένου κράτους, η προσπάθεια να ρυθμιστούν οι διακρατικές σχέσεις σύμφωνα με αυτή περιέχει τον κίνδυνο της επέμβασης σε ένα κυρίαρχο κράτος.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου ψυχρού πολέμου, ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού της Αμερικής με τη Σοβιετική Ένωση για την παγκόσμια ισορροπία της δύναμης, οι ΗΠΑ επενέβησαν στις περιοχές όπως η Λατινική Αμερική, η Μέση Ανατολή, η Αφρική, η Ασία, και η Μεσόγειος, με στόχο την περιστολή της κομμουνιστικής επιρροής. Η κρίσιμη σημασία των επεμβάσεων για τα αμερικανικά συμφέροντα αγνόησε οποιαδήποτε αίσθηση «της ανηθικότητας» που η αμερικανική υποστήριξη για αντικομμουνιστικά και συχνά σκληρά μη δημοκρατικά καθεστώτα μπορεί να είχε προκαλέσει. Εν ολίγοις, η ανησυχία για τα προνόμια της κοινωνίας πολιτών στις Ηνωμένες Πολιτείες συχνά επεκτείνεται στους πολιτισμούς και τις χώρες των οποίων η πολιτική υποταγή διακινδύνευσε να ανατρέψει τη διπολική ισορροπία ψυχρού πολέμου. Αναφέρεται η περίπτωση του Ιράν, της Ελλάδας, της Αιγύπτου, του Ελ Σαλβαδόρ, της Γουατεμάλας, και της Νικαράγουας, για να ονομαστούν μερικά σχετικά παραδείγματα.
Ο Θουκυδίδης μπορεί να ήταν ο πατέρας μιας σκληρής άποψης πραγματιστών των διεθνών σχέσεων, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο ίδιος επικύρωσε την ανηθικότητα που επικρατεί στις διεθνείς σχέσεις. Μάλλον, εάν δέχεται τη διάκριση μεταξύ των εσωτερικών και εξωτερικών υποθέσεων στον πελοποννησιακό πόλεμο, γίνεται σαφές ότι, όταν εξετάζει τις σχέσεις των ατόμων μέσα στο κράτος, είναι πράγματι έτοιμος να κάνει τις ηθικές κρίσεις. Στην αναπαραγωγή του «Επιταφίου λόγου του Περικλέους», ο ιστορικός δεν διστάζει να σχολιάσει την τραγωδία της πανούκλας που συμβαίνει την Αθήνα. Επιπλέον, στη συζήτηση πριν από την αποστολή στη Σικελία, ο Θουκυδίδης δεν δίστασε να επαινέσει το Νικία για την αίσθηση ηθικής του, με το ρητό ότι «[ο Νικίας] είχε ρυθμίσει ολόκληρη τη ζωή του από τα υψηλά ηθικά πρότυπα». Για τον σκληρό και άδικο αντίπαλό του Αλκιβιάδη, έγραψε, «ο τρόπος ζωής του τον κατέστησε απαράδεκτο ως πρόσωπο, και έτσι [οι άνθρωποι της Αθήνας] εμπιστεύτηκαν τις υποθέσεις τους σε άλλα χέρια». Τέλος μετά από το ολιγαρχικό χτύπημα και τη συνεργασία του Αλκιβιάδη με τους Πέρσες και τους Σπαρτιάτες για να διαλύσει τη δημοκρατία, ο Θουκυδίδης δήλωσε ότι η δημοκρατία ήταν, στην εμπειρία του, η καλύτερη κυβέρνηση που η Αθήνα είχε γνωρίσει.
Έχουν υπάρξει, εντούτοις, μερικές παραπλανητικές παρερμηνείες του Θουκυδίδη. Παραδείγματος χάριν, ο Thomas Hobbes, μεγάλος θαυμαστής του Θουκυδίδη, παρερμήνευσε τον ιστορικό όταν εναρμόνισε τα πολιτικά ενδιαφέροντά του με το έργο του. Έγραψε, στην πραγματικότητα, ότι στον αρχαίο ιστορικό «λιγότερο από όλα άρεσε η δημοκρατία», και ότι «προτιμούσε τη βασιλεία». Επί πλέον μερικοί κλασσικοί μελετητές ανησυχούν για τα συμπεράσματα που έχουν βγει από τους συγχρόνους θεωρητικούς των διεθνών σχέσεων για τον 5ο αιώνα π.Χ. και για τον Πελοποννησιακό πόλεμο υπό την σκιά του ψυχρού πολέμου. Έχει παρουσιαστεί προσφάτως μια ενημερωμένη έκδοση της θέσης του Θουκυδίδη, που υποστηρίζει ότι ο Πελοποννησιακός πόλεμος ήταν η αναπόφευκτη έκβαση της διαίρεσης του Ελληνικού κόσμου σε δύο πόλους δυνάμεων. Με το νέο πρόσχημα η άποψη του Θουκυδίδη ενισχύεται με τα όπλα των σύγχρονων κοινωνικών επιστημών. Η κατάσταση που προκάλεσε προβλήματα στον Ελληνικό κόσμο και οδήγησε στον πόλεμο αποδόθηκε στον «διπολισμό». Τυπικά, τέτοιες λέξεις – όρους έχουμε δανειστεί από τις Πολιτικές Επιστήμες, για να δοθεί ένας αέρας νεωτερισμού, διαφάνειας και αυθεντικότητας σε μια τετριμμένη, αόριστη και εσφαλμένη ιδέα.
Πραγματικά, ενώ η χρήση της σκέψης του Θουκυδίδη στη θεωρία για τις διεθνείς σχέσεις είναι χρήσιμη και αποδεκτή στην κοινότητα των πολιτικών επιστημών, η έλλειψη ευκολίας με την οποία οι κλασσικοί μελετητές μελετούν μια τέτοια σχέση δικαιολογεί την εξέταση των πραγματικών αρχών της ισορροπίας των δυνάμεων, όπως προέκυψε από τον Θουκυδίδη. Η σημασία μιας τέτοιας εξέτασης βρίσκεται στους παραλληλισμούς που έχουν γίνει μεταξύ του πελοποννησιακού πολέμου και του ψυχρού πολέμου, και των πρακτικών συνεπειών μιας τέτοιας πολιτικής ανάλυσης στην αμερικανική διπλωματία στην εποχή ψυχρού πολέμου, όσον αφορά στη σχέση ισορροπίας μεταξύ της υπερδύναμης και της περιφερειακής πολιτικής στις περιοχές της αμφισβητημένης επιρροής.
Τέλος, το τέλος του ψυχρού πολέμου απαιτεί μια αναθεώρηση της σκέψης του Θουκυδίδη και των θεωριών της διακρατικής συμπεριφοράς που προέρχονται από την εργασία του. Επιπλέον, ακόμη κι αν αποτελούν τη δύναμη της νέας τάξης πραγμάτων, οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να αναγνωρίσουν ότι η δυναμική των διακρατικών σχέσεων κυμαίνεται συνεχώς. Ενώ μπορούν να υπάρξουν ορισμένες σταθερές στη συμπεριφορά των κρατών και των ατόμων, οι δυνατότητες για την αλληλεπίδραση, τη συνεργασία, και τη σύγκρουση υπάρχουν πάντα με νέες και προηγουμένως άγνωστες μορφές. Σε αυτήν την περίπτωση, η μελέτη της ιστορίας είναι μόνο ένας οδηγός, όχι μια συνταγή. Εάν η εργασία του Θουκυδίδη εξετάζεται σε ένα τέτοιο επίπεδο, θα θεωρηθεί αληθινά κτήμα για όλο το χρόνο, ακριβώς όπως ο συντάκτης σκόπευε.
Η απόδοση στην Ελληνική έγινε με τη βοήθεια του προγράμματος SYSTRAN
ΕΚΗΒΟΛΟΣ
ellinonpaligenesia.blogspot.gr