Η μάχη του Χάνδακα στην Κρήτη (961) & “ο χλωμός θάνατος των Σαρακηνών (Pallida Mors Saracenorum)”

Η πολιορκία του Χάνδακα από τον Νικηφόρο Φωκά_Ιστορία Ιωάννου Σκυλίτζη_Εθνική Ββιβλιοθήκη Ισπανίας

Το άρθρο δημοσιεύεται κατόπιν αδείας του ιστορικού συγγραφέα κου Νικολάου Τοπούζη……..τον οποίον ευχαριστώ.

Ιστορικό πλαίσιο
Το έτος 815 μ.Χ στην Ισπανία το επαναστατικό κίνημα κατά του εμίρη Al Hakam της δυναστείας των Ομμεϋάδων απέτυχε, αναγκάζοντας τον αρχηγό της επανάστασης Abu Hafs (Αποχάβος κατά τους Βυζαντινούς) να καταφύγει στην Αίγυπτο μαζί με τους υποστηρικτές του. Εκμεταλλευόμενοι τους εμφυλίους εντός του Αραβικού κόσμου κατέλαβαν την Αλεξάνδρεια το 816 και σε μια από τις πειρατικές επιδρομές τους έφτασαν ως τη Κρήτη και όπως χαρακτηριστικά δήλωσαν «Ιδού η γη όπου σ’ αυτήν ρέει μέλι και γάλα» (Σκυλιτζής Ι., Χρονογραφία σελ.56). Το 824-5 ο εμίρης Al Mamun ανεκατέλαβε την πόλη υποχρεώνοντας τον δαιμόνιο Abu Hafs να εγκαταλείψει τη χώρα και να αποβιβαστεί στη Κρήτη, πιθανόν κοντά στα Μάταλα.

Η απουσία του αυτοκρατορικού στόλου λόγω εμπλοκής σε εμφύλιες διαμάχες, έδωσε την ευκαιρία στους Σαρακηνούς να κατακτήσουν σταδιακά το νησί ως το έτος 828. Μετά από μια πρόχειρα οργανωμένη και ανεπιτυχή προσπάθεια ανακατάληψης των Βυζαντινών υπό τους πρωτοσπαθάριους Φωτεινό και Δαμιανό, οι Άραβες οχυρώνουν μια τοποθεσία με ισχυρό τείχος και τάφρο και την ονομάζουν Αλ – Χαντάκ δηλαδή το σημερινό Ηράκλειο. Από τότε ξεκινά η πειρατική τους δράση η οποία δεν είχε σκοπό την υποδούλωση άλλων νησιών, αλλά την απόσπαση λύτρων ή λείας από διερχόμενα εμπορικά πλοία.
Δύο ακόμη προσπάθειες απελευθέρωσης του νησιού, υπό τον στρατηγό Κρατερό και τον στρατηγό Ωορύφα κατέληξαν σε αποτυχία. Το γεγονός όμως που άλλαξε τις ισορροπίες στη σύγκρουση ήταν η άλωση και εξαπονδρισμός της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς υπό τον εξωμότη Λέοντα Τριπολίτη το 904 μ.Χ.. Μετά από μια παραπλανητική πορεία προς τη Κωνσταντινούπολη, ο αραβικός στόλος κινήθηκε προς την ανυπεράσπιστη και με χαμηλά ναυτικά τείχη πρωτεύουσα της Μακεδονίας, όπου μετά από πολιορκία μόλις δύο ημερών προξένησε μεγάλες καταστροφές.
Ήταν πλέον φανερό πως η Βυζαντινή Αυτοκρατορία έπρεπε πάση θυσία να επανακτήσει την Μεγαλόνησο, αλλά οι συνεχείς εσωτερικές έριδες καθυστερούσαν την ανάληψη αυτής της παράτολμης εκστρατείας, ισχυροποιώντας τα θεμέλια της εξουσίας των Σαρακηνών στη Κρήτη και στο Νότιο Αιγαίο, θέτοντας σε κλοιό την ναυτική εμπορική δραστηριότητα στο Αρχιπέλαγος.
Το 959 μ.Χ. ανεβαίνει στον θρόνο της Πόλης ο Ρωμανός Β’, πρώτος σύζυγος της περίφημης Θεοφανούς των οποίων απόγονος ήταν ο σπουδαίος αυτοκράτορας Βασίλειος ο Β’ ο Βουλγαροκτόνος. Ο Ρωμανός αποφασίζει να αναλάβει δράση απέναντι στους Άραβες και επιλέγει τον Νικηφόρο Φωκά, μέλος γνωστής οικογένειας στρατιωτικών, ως Δομέστικο των σχολών της Ανατολής. Την επόμενη χρονιά ο Αυτοκράτορας μαζί με τον στρατηγό ετοιμάζουν μία κολοσσιαίων διαστάσεων αρμάδα αποτελούμενη από 2.000 πυροφόρα χελάνδια, 1.000 δρόμωνες και 307 καματηρά (πλοία εφοδιοπομπής) τα οποία συνέθεταν έναν άνευ προηγουμένου στόλο αποτελούμενο από χιλιάδες πολεμιστές.

Το Χελάνδιο ήταν τύπος βυζαντινού πολεμικού πλοίου, παραλλαγή του δρόμωνα, είχε δύο σειρές κουπιών ανά πλευρά, καθώς και δύο ιστούς με τετράγωνα πανιά που χρησιμοποιούνταν βοηθητικά εκτός πολεμικής εμπλοκής.
Αποτελούσε τον βασικό τύπο πολεμικού πλοίου του Βυζαντίου, κατά τον 9ο αιώνα. Υπήρχαν δύο παραλλαγές: το «ουσιακόν χελάνδιον» με πλήρωμα περίπου 100 ατόμων και το «πάμφυλον χελάνδιον» με πλήρωμα 120 έως 150 ατόμων. Ενίοτε ήταν εξοπλισμένο με έναν ή περισσότερους σίφωνες για την εκτόξευση υγρού πυρός, οπότε εκαλείτο πυροφόρο χελάνδιο.

Ο Δρόμων ήταν γρήγορο και ευκίνητο πλοίο. του Βυζαντινού πολεμικού ναυτικού.
Έφερε δύο σειρές των 50 κουπιών ανά πλευρά, με δυο κωπηλάτες ανά κουπί (αντίστοιχο της αρχαίας δίκροτης τετριήρους). Είχε πλήρωμα περίπου 200 ερέτες (κωπηλάτες) και έφερε πανί στον κύριο ιστό του.
Κατά τον 6ο αι. μ.Χ. Οι δρόμωνες αποτελούσαν τον κορμό του βυζαντινού στόλου.
Περί το τέλος του 7ου αιώνα τα πλοία αυτά έφεραν στη πλώρη τους ειδική συσκευή (σίφωνες) με την οποία εξακοντίζονταν το υγρό πυρ.
Οι αραβικές πηγές αναφέρουν στόλο επτακοσίων πλοίων με 72.000 πεζούς και 5.000 ιππείς. Ακόμα και αν ισχύουν οι μετριοπαθείς εκτιμήσεις των αράβων ιστορικών, το μέγεθος του στόλου και του στρατού ήταν ικανό να προκαλέσει πανικό σε οποιοδήποτε βασίλειο της εποχής. Ο στόλος πέρασε από αρκετά νησιά του Αιγαίου αλλά στη Σαντορίνη σταμάτησε διότι οι Βυζαντινοί ναυτικοί δεν γνώριζαν την διαδρομή νοτιότερα, καθότι λόγω του φόβου που ενέπνεαν οι Σαρακηνοί πειρατές οι κυβερνήτες των αυτοκρατορικών πλοίων δεν τολμούσαν για πολλά χρόνια να προσεγγίσουν την Κρήτη. Τελικά τη λύση την έδωσαν Καρπάθιοι ναυτικοί που οδήγησαν τη πανστρατιά του Φωκά στη νησίδα Δία στις ακτές του νησιού.
Η πολιορκία
Από τη νησίδα ο Φωκάς έστειλε κατασκοπευτικά σκάφη ενώ ανέμενε να καταφθάσει ολόκληρος ο στόλος. Οι Σαρακηνοί αιφνιδιάστηκαν από το μέγεθος του εκστρατευτικού σώματος αλλά γρήγορα αναθάρρησαν και έλαβαν θέσεις στις ακτές για να εμποδίσουν την απόβαση. Καθώς δεν υπήρχε κάποιο μεγάλο λιμάνι στη περιοχή για να υποστηρίξει τη δύσκολη επιχείρηση, ο Φωκάς αφού έφτασαν όλα τα πλοία, τα εξόπλισε με επικλινείς σανίδες ώστε να διευκολυνθεί η έξοδος των στρατιωτών από αυτά. Τα πληρώματα διετάχθησαν να κωπηλατήσουν προς τη στεριά και μόλις έφτασαν σε κοντινή απόσταση πλήθος τοξευμάτων κατευθύνθηκε προς τους αμυνόμενους Άραβες. Όλες οι κλίμακες των πλοίων κατέβηκαν στη στεριά σχεδόν ταυτόχρονα κάνοντας αδύνατη τη προσπάθεια των Σαρακηνών να εμποδίσουν την απόβαση.
Συντεταγμένες οι βαριά οπλισμένες φάλαγγες των Βυζαντινών χωρίστηκαν στα τρία και βάδισαν εναντίον των εχθρών. Τους έτρεψαν με σχετική ευκολία σε φυγή. Όσοι διεσώθησαν, κατέφυγαν στο οχυρό του Χάνδακα. Οι δυνάμεις του Νικηφόρου Φωκά στρατοπέδευσαν έξω από τη πόλη, τη περικύκλωσαν με πασσάλους και έφτιαξαν και δική τους τάφρο για να αποφύγουν τον αιφνιδιασμό από κάποια νυκτερινή επίθεση των Αράβων. Αυτός εξάλλου ήταν και ο τρόπος πολέμου των Αράβων απέναντι στους σιδερόφρακτους στρατούς τόσο του Βυζαντίου όσο και της Δύσης. Ένα μείγμα ανταρτοπολέμου, ενεδρών και πολέμου φθοράς. Έτσι είχαν αντιμετωπίσει και τις προηγούμενες προσπάθειες των Βυζαντινών με μεγάλη επιτυχία.
Ο νέος όμως στρατηγός της Αυτοκρατορίας ήταν διαφορετικός από τους προηγούμενους. Εμπειροπόλεμος και αποφασισμένος για την επικράτηση, αλλά και υπομονετικός, συνετός και καρτερικός. Είδε πως το τείχος της πόλης είναι μεγάλο και ισχυρό και πως μια κατά μέτωπο επίθεση τόσο νωρίς θα είχε ως μοναδικό αποτέλεσμα την απώλεια πολλών δικών του στρατιωτών. Έτσι απέκλεισε την πόλη αλλά και διέταξε ναυτικό αποκλεισμό ολόκληρου του νησιού καθώς ο μεγάλος αριθμός πλοίων του το επέτρεπε. Παράλληλα έστελνε ισχυρές δυνάμεις σε όλη τη Κρήτη για να αποκαταστήσουν τη Βυζαντινή κυριαρχία στο νησί. Έδινε πολλές συμβουλές για επαγρύπνηση καθώς ο κίνδυνος αιφνιδιαστικής επίθεσης ήταν μεγάλος. Οι στρατηγοί άκουσαν τις συμβουλές του εκτός από τον Νικηφόρο Παστιλά που με ένα άγημα Βαράγγων ενώ γλεντούσαν μετά από κάποια νίκη, δέχθηκαν ξαφνική επίθεση και κατεκόπησαν όλοι από τους Αγαρηνούς.

Ο στόλος των Σαρακηνών πλέει κατά της Κρήτης_Ιστορικά Ιωάννου Σκυλίτζη_Εθνική βιβλιοθήκη Ισπανίας
Ο ηγέτης των Σαρακηνών της Κρήτης Abd al Aziz ibn Schu ‘ab (Κουρουπής για τους Βυζαντινούς) έστειλε μηνύματα για βοήθεια στους ομόθρησκους ηγέτες. Οι εμφύλιες έριδες όμως στον Αραβικό κόσμο έκαναν αδύνατη οποιαδήποτε σοβαρή προσπάθεια αντιμετώπισης του κινδύνου. Η Αίγυπτος έστειλε μικρές δυνάμεις που αντιμετωπίστηκαν εύκολα και ο εμίρης του Χαλεπίου έστειλε 30.000 ιππείς στη Μικρά Ασία ως αντιπερισπασμό αλλά και αυτοί αναχαιτίσθηκαν από τον Λέοντα Φωκά, αδερφό του Νικηφόρου.
Ο Βυζαντινός αρχιστράτηγος έδωσε βαρύτητα στον ψυχολογικό πόλεμο. Βομβάρδιζε τα τείχη καθημερινά, περισσότερο για κλονισμό του ηθικού των πολιορκημένων παρά των οχυρώσεων. Παράλληλα οι κατάσκοποι του εντόπισαν ένα μέρος του τείχους που ενώ ήταν χτισμένο πάνω σε πέτρα, όπως όλο το τείχος άλλωστε, κάτω από τη πέτρα υπήρχαν ψαμμιτικά στρώματα. Σε εκείνο το σημείο απέστειλε σκαπανείς για να υπονομεύσουν τους αμυντικούς πύργους της πόλης προετοιμάζοντας τον στρατό για την τελική έφοδο.
Με αυτές τις ενέργειες και με στρατιωτικά γυμνάσια περνούσε ο χειμώνας του 960-961 ο οποίος υπήρξε δριμύς με αποτέλεσμα να εξαντληθούν τα εφόδια του στρατού και να κλονισθεί το ηθικό των ανδρών. Όμως η προσωπική παρέμβαση και το κύρος του Νικηφόρου Φωκά απέτρεψαν τη διάλυση του εκστρατευτικού σώματος……. συγκεκριμένα ο παρακοιμώμενος (πρωθυπουργεύων) του αυτοκράτορα αγόρασε τεράστιες ποσότητες σιταριού, εκ των οποίων το μισό σιτάρι το πούλησε στη μισή τιμή ώστε να ρίξει τις ανεβασμένες τιμές των κερδοσκόπων και το άλλο μισό το έστειλε στη Κρήτη ώστε να ανεφοδιαστεί ο στρατός που βρισκόταν στα όρια της πείνας.

Κάτοψη Χάνδακα
Οι Σαρακηνοί αποφάσισαν εκείνη την εποχή να πραγματοποιήσουν ηρωική έξοδο. Χίλιοι πεντακόσιοι ιππείς και τριάντα έξι χιλιάδες πεζοί πραγματοποίησαν επίθεση φανατισμένοι από τα λόγια του εμίρη τους. Ξύρισαν τα κεφάλια τους και βάδισαν εναντίον του αυτοκρατορικού στρατού με έκδηλο τον θρησκευτικό φανατισμό που χαρακτήριζε τις αραβικές στρατιές της εποχής. Ο Νικηφόρος είχε πληροφορηθεί μέσω κατασκόπων την επικείμενη επίθεση και εφήρμοσε ένα λαμπρό σχέδιο. Έστησε τέσσερις ενέδρες και όταν οι Σαρακηνοί επιτέθηκαν, ο στρατός του προσποιήθηκε υποχώρηση οδηγώντας έτσι τους αντιπάλους στην ενέδρα. Όταν ο έκλεισε ο κλοιός των Βυζαντινών η μάχη είχε μετατραπεί σε σφαγή. Ο Κουρούπης έκλεισε τις πύλες του Χάνδακα ώστε να αναγκάσει τους πολεμιστές του να αγωνιστούν μέχρι τέλους. Ύστερα από επτά αποτυχημένες επιθέσεις αναγκάστηκε να ανοίξει δίοδο να μπουν οι στρατιώτες του μέσα ώστε να μη χαθεί ολόκληρος ο στρατός του και αναγκαστεί να παραδώσει το οχυρό του εκείνη τη μέρα.
Στις 7 Μαρτίου αποφάσισε να πραγματοποιήσει την τελική του έφοδο. Τα τείχη είχαν υπονομευθεί κατάλληλα και βομβαρδιστεί ανηλεώς από τους καταπέλτες. Ο αντίπαλος στρατός είχε αποδεκατιστεί κατά την ηρωική του έξοδο και πλέον δεν επαρκούσε για την αποτελεσματική άμυνα του Χάνδακα. Έφερε όλο τον στρατό του μπροστά από τα τείχη και παρέταξε τις φάλαγγες σε πυκνή τετραγωνική διάταξη. Τέλεσε τις απαραίτητες χριστιανικές λειτουργίες (ως βαθιά θρησκευόμενος και ο ίδιος) και ξεκίνησε την επίθεση. Τότε έγινε κάτι που ανέβασε περισσότερο το ηθικό του στρατού. Μια Σαρακηνή μάγισσα ανέβηκε πάνω στα τείχη και έριχνε κατάρες στους στρατιώτες του Βυζαντίου. Ένας επιδέξιος τοξότης βγήκε μπροστά από τους συμπολεμιστές του και με τη πρώτη βολή την γκρέμισε από τις οχυρώσεις.

Ο Αποχάβος διατάσσει την πυρπόληση του στόλου του_Ιστορία Ιωάννου Σκυλίτζη_Μουσείο μαδρίτης
Το σύνθημα δόθηκε και οι μηχανικοί έβαλαν φωτιά στα τούνελ και το τείχος κατακρημνίστηκε, αφήνοντας μια μεγάλη δίοδο στους πολιορκητές να μπουν στην πόλη. Οι Σαρακηνοί μαζεύτηκαν στο άνοιγμα ώστε να εμποδίσουν την είσοδο των ανδρών του Νικηφόρου Φωκά αλλά δεν κατάφεραν να αντέξουν για πολύ ώρα. Ήταν απλώς λιγοστοί στον αριθμό πλέον. Όταν οι στρατιώτες μπήκαν εντός της πόλης ξεκίνησαν οι οδομαχίες που πολύ σύντομα μετατράπηκαν σε άγρια σφαγή του πληθυσμού. Μόνο η παρέμβαση του αρχιστράτηγου σταμάτησε το μακελειό. Χιλιάδες άραβες σκοτώθηκαν ενώ πάρα πολλοί αιχμαλωτίστηκαν είτε για να πουληθούν ως σκλάβοι, είτε για να ανταλλαχθούν με χριστιανούς αιχμαλώτους. Ο Κουρούπης και ο γιος του Ανεμάς αιχμαλωτίστηκαν και αυτοί και στόλισαν τον θρίαμβο του Φωκά στη Κωνσταντινούπολη. Αργότερα ο Ανεμάς θα γινόταν ένας πολυνίκης και πιστός στρατηγός της Αυτοκρατορίας!
Μετά από 137 χρόνια η Κρήτη επέστρεψε στην αγκαλιά του Βυζαντίου.
Αποτέλεσμα
Η ανακατάληψη της Κρήτης ήταν θεμελιώδους σημασίας για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το πολύτιμο θαλάσσιο εμπόριο άρχισε να ανθίζει και πάλι λειτουργώντας ως σημαντική πηγή πλουτισμού των δημόσιων ταμείων. Οι εκκαθαρίσεις στο νησί και ο «επαναχριστιανισμός» του πληθυσμού ήταν οι πρώτες προτεραιότητες του στρατηγού. Ως πραγματικός πιστός έδωσε αρκετά λεφτά από τα λάφυρα στον φίλο και πνευματικό του Αθανάσιο Αθωνίτη, ο οποίος ίδρυσε το πρώτο μοναστήρι στο Άγιο Όρος την μονή της Μεγίστης Λαύρας. Έτσι ξεκίνησε ένας θεσμός που αποτελεί σημείο αναφοράς τόσο για τους Ορθόδοξους χριστιανούς αλλά και για όλες τις εκφάνσεις της Χριστιανοσύνης.
Πριν προλάβει να τελειώσει την αναδιοργάνωση του νησιού, κλήθηκε επειγόντως στη πρωτεύουσα ώστε να αναλάβει το ανατολικό μέτωπο που δοκιμαζόταν σκληρά από τους Άραβες και μετά από πολλές επιτυχίες κατάφερε να τους περιορίσει σημαντικά. Στις 15 Μαρτίου 963 ο αυτοκράτορας Ρωμανός Β΄ απεβίωσε σε ηλικία μόλις 26 χρονών. Τότε ο Νικηφόρος επέστρεψε εσπευσμένα και πάλι στη Κωνσταντινούπολη όπου δήλωσε μπροστά στη Σύγκλητο πίστη στα δύο παιδιά του Ρωμανού τον Κωνσταντίνο Η’ και τον Βασίλειο Β΄ (Βουλγαροκτόνο). Αναγκάσθηκε όμως από τον στρατό του να αναλάβει τις τύχες της αυτοκρατορίας αφού αναγορεύθηκε αυτοκράτορας στις 2 Ιουλίου 963 μ.Χ. Νυμφεύτηκε τη Θεοφανώ και εξεστράτευσε εκ νέου εναντίον των Αράβων. Όσο έλειπε στη πρωτεύουσα άφησε στο μέτωπο τον ανιψιό του και μετέπειτα δολοφόνο του – σύζυγο της Θεοφανούς αλλά και αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή. Έναν λαμπρό στρατιωτικό αλλά σκοτεινό και αδίστακτο χαρακτήρα.

Ο Νικηφόρος Φωκάς, ως σταυροφόρος αυτοκράτορας συνεχίζοντας στο δρόμο που χάραξε ο Ηράκλειος, ανέκτησε όλη τη Μικρά Ασία αλλά και πολλές περιοχές στη Μεσοποταμία και απείλησε όσο κανένας άλλος τους Άραβες αφού τους εξανάγκασε σε αμυντικό αγώνα διαρκείας. Μέσα σε έξι μόνο χρόνια βασιλείας έθεσε τις βάσεις ώστε οι επόμενοι διάδοχοι Τσιμισκής και Βουλγαροκτόνος να παγιώσουν τη δύναμη της κραταιάς Αυτοκρατορίας. Ο αντίκτυπος των επιτυχιών του ήταν τέτοιος ώστε οι Δυτικοί που συνήθως λοιδορούσαν τους Βυζαντινούς του απέδωσαν τον τίτλο “Pallida Mors Saracenorum” δηλαδή ο Χλωμός Θάνατος των Σαρακηνών. Μετά τη δολοφονία του το 969 μ.Χ. από τη σύζυγο του Θεοφανώ και τον ανιψιό του Τσιμισκή αγιοποιήθηκε και στον τάφο του ο Μητροπολίτης Μελιτηνής χάραξε σε πέτρα τους ακόλουθους στίχους:
Τον ανδράσι πριν και τομώτερον ξίφους.
Πάρεργον ούτος και γυναικός και ξίφους.
Ος τω κράτει πριν γης είχεν όλον κράτος, ώσπερ μικρός γης μικρόν ώκησε μέρος.
Το πριν σεβαστόν, ως δοκώ, και θηρίοις, ανείλεν η σύγκοιτος έν δοκούν μέλος.
O μηδέ νυξί μικρόν υπνώττειν θέλων εν τω τάφω νυν μακρόν υπνώττει χρόνον.
Θέαμα πικρόν!
Αλλ’ ανάστα νυν, άναξ, και τύπτε πεζούς, ιππότας, τοξοκράτας,το σον στράτευμα, τας φάλαγγας, τους λόχους.
Ορμά καθ’ ημών ρωσική πανοπλία, Σκυθών έθνη σφύζουσιν εις φονουργίας, λεηλατούσι παν έθνος την σην πόλιν, ους επτόει πριν και γεγραμμένος τύπος προ των πυλών σος εν πόλει Βυζαντίου.
Ναι, μη παρόψει ταύτα˙ ρίψον τον λίθον τον σε κρατούντα, και λίθοις τα θηρία τα των εθνών δίωκε˙ δως δε και πέτρας στηριγμόν ημίν αρραγεστάτην βάσιν.
Ει δε ου προκύψαι του τάφου μικρόν θέλεις, καν ρήξον εκ γης έθνεσιν φωνήν μόνην˙ίσως σκορπίσεις ταύτη και τρέψει μόνη.
Ειδ’ ουδέ τούτο, τω τάφω τω σω δέχου. Σύμπαντας ημάς˙ ο νεκρός γαρ αρκέσει.
Σώζειν τα πλήθη των όλων χριστονύμων, Ώ πλην γυναικός τα δ’ άλλα Νικηφόρος
To ιστολόγιο του συγγραφέα: http://monoistoria.blogspot.gr/
chilonas.wordpress.com