Η αρχαία Ζώμινθος της Ίδης

Ένας γέροντας βοσκός, το 1982, όταν είδε τον αείμνηστο αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλάρη, ο οποίος διερευνούσε την περιοχή του Ιδαίου Άνδρου στην Κρήτη, του είπε για ‘κάτι αρχαία’ που είδε στο οροπέδιο της Ζωμίνθου.
Ο αρχαιολόγος εντυπωσιάστηκε από την ονομασία που είναι ίδιας προέλευσης, όπως η Ζάκυνθος, Όλυνθος, ίσως Όλυμπος, κλπ. Χωρίς καν να διερευνήσει την περιοχή, ήταν βέβαιος ότι επρόκειτο για μια πανάρχαια πόλη των αρχαίων Μινωιτών.

Εάν η Όλυνθος σημαίνει «άνευ άνθους», μια περιοχή, δηλαδή, καλυμμένη με συκιές (η συκιά δεν ανθίζει) και εάν ο Όλυμπος σημαίνει «άνευ πους»- απάτητος, τότε η Ζώμινθος ή Ζώμυνθος τι υποδηλώνει που είναι κοντά στην ονομασία Ζάκυνθος;
Πού βρίσκεται η Ζώμινθος 
Η Ζώμινθος βρίσκεται στην οροσειρά της Ίδης, στο όρος Ψηλορείτη στο κέντρο της Κρήτης.
Δεσπόζει στο ομώνυμο οροπέδιο της Ζωμίνθου σε υψόμετρο 1187μ., 7.5 χλμ. δυτικά από τα Ανώγεια στο δρόμο προς το οροπέδιο της Νίδας. 
Στα μινωικά χρόνια από τη Ζώμινθο περνούσε ο ιερός δρόμος που ξεκινούσε από το ανάκτορο της Κνωσού και κατέληγε στο ιερό σπήλαιο Ιδαίο Άντρο. 
Η επίσκεψη στη Ζώμινθο

Το καλοκαίρι του 1982 ο καθηγητής Αρχαιολογίας Γιάννης Σακελλαράκης (φωτό) με τη σύντροφο του στις ανασκαφές και στη ζωή, Έφη Σαπουνά Σακελλαράκη, είχαν αρχίσει συστηματική ανασκαφή στο Ιδαίο Άντρο, το ιερό σπήλαιο του Ψηλορείτη, λίγα χιλιόμετρα απόσταση από τη Ζώμινθο. 
Το ίδιο καλοκαίρι (31 Αυγούστου 1982) επισκέφτηκε την περιοχή, όπου με το έμπειρο μάτι του μπόρεσε να διαγνώσει ότι, όντως, η Ζώμινθος είναι ένας χώρος που δεν αγγίχτηκε από τον άνθρωπο τα τελευταία 1500 χρόνια και κρύβει σπουδαίες πληροφορίες για το απώτερο μινωικό παρελθόν. 
Οι πρώτες ανασκαφές στη Ζώμινθο αν και μικρής κλίμακας έγιναν από το 1983 μέχρι το 1990 από τον Γιάννη και την Έφη Σακελλαράκη. 
Το 2004 η ανασκαφή ξεκίνησε ξανά και συνεχίζεται αδιάκοπα μέχρι σήμερα από τη σύζυγό του αρχαιολόγο Έφη Σακελλαράκη. 
Η ανασκαφή είχε ενταχθεί σε 5ετές πρόγραμμα επιστημονικής έρευνας υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρίας και του Ινστιτούτου κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Χαιδελβέργης, πάντα με την ενεργή βοήθεια του Δήμου Ανωγείων. 
Επικεφαλής της ανασκαφής ήταν ο Γιάννης Σακελλαράκης και συνεργάτες του ο καθηγητής προϊστορικής αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Χαιδελβέργης Διαμαντής Παναγιωτόπουλος και η επίτιμη έφορος αρχαιοτήτων Έφη Σαπουνά Σακελλαράκη.
Ο Γιάννης Σακελλαράκης είχε μελετήσει ένα σχέδιο εκπόνησης εργασιών με τις πιο επιστημονικές και σύγχρονες μεθόδους, ώστε η ανασκαφή να γίνει σωστά ακόμα κι αν χρειαστούν πολλά χρόνια για να ολοκληρωθεί. 
Στο επιτελείο της ανασκαφής στη Ζώμινθο εργάζονται επιστήμονες από διαφορετικές χώρες (Ελλάδα, Γερμανία, Ουγγαρία, Βρετανία) που εξειδικεύονται σε διάφορους τομείς. Αρχαιολόγοι, τοπογράφοι, παλαιογεωγράφοι, αρχαιοζωολόγοι και αρχαιοβοτανολόγοι συνεργάζονται με σκοπό να μελετηθεί η Ζώμινθος όχι μόνο αρχαιολογικά αλλά και σε ό,τι αφορά το περιβάλλον (φυτά και ζώα), όπως επίσης και τη γεωλογική εξέλιξη της περιοχής. Το αποτέλεσμα αυτής της έρευνας θα δώσει πλήρη εικόνα της μινωικής φύσης στη Ζώμινθο.
Ο Γιάννης Σακελλαράκης είχε δηλώσει ότι η Ζώμινθος ήταν η ανασκαφή της ζωής του, γεγονός που μας προκαλεί έκπληξη αφού είχε να περηφανεύεται για μερικές από τις σπουδαιότερες προϊστορικές ανασκαφές στην Κρήτη (Αρχάνες, Ιδαίο Αντρο). 
Όπως έλεγε ο ίδιος: «Η Ζώμινθος είχε την τύχη μετά την καταστροφή της να μείνει όπως έπεσε, χωρίς να χρησιμοποιηθεί ξανά το δομικό της υλικό ή να κατοικηθεί η περιοχή ξανά, ενώ δεν έπεσε θύμα σύλησης (λαθρανασκαφών). Συνεπώς η ανασκαφή θα φέρει όλο της τον πλούτο στην επιφάνεια. 
Από την άλλη, η Ζώμυνθος ή Ζώμινθος, βρίσκεται μακριά από κατοικημένη περιοχή σε ένα απολύτως φυσικό περιβάλλον που διατηρείται από την αρχαιότητα χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση. Δίνει την ευκαιρία λοιπόν να αναπλαστεί κατά το μέγιστο δυνατό η εικόνα της μινωικής εποχής».
Να σημειωθεί ότι το μεγάλο υψόμετρο (1100 μέτρα περίπου) με τα χιόνια και το κρύο το χειμώνα δεν αποτέλεσε τροχοπέδη για την μόνιμη κατοίκηση, άρα μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι Μινωίτες στη Ζώμινθο είχαν την τεχνολογία για να επιβιώσουν στις συνθήκες πολύ πιο αντίξοες από αυτές στα παράλια της Κρήτης. 
Η ιδιαιτερότητα της Ζωμίνθου έχει να κάνει με το ότι πρόκειται για μια αρχαιότατη μινωική πόλη στα βουνά, γεγονός αναπάντεχο καθώς είναι ο μοναδικός μέχρι στιγμής ανασκαμμένος ορεινός μινωικός οικισμός και μάλιστα τόσο ακμαίος.
Η προσεγμένη ισχυρή κατασκευή των κτιρίων στη Ζώμινθο, όπως επίσης και τα σπουδαία ευρήματα από την ανασκαφή (ίχνη από τοιχογραφίες, λεπτεπίλεπτα ζωγραφισμένα αγγεία από πολύτιμα υλικά, κοσμήματα και πλήθος άλλων ευρημάτων) υποδηλώνουν μία μινωική πολιτεία, δηλαδή ένα βιοτεχνικό, θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο με υψηλή αισθητική, χτισμένη σε στρατηγικό σημείο για τον έλεγχο της περιοχής, ιδιαίτερα οργανωμένη και απόλυτα προσαρμοσμένη στις αντίξοες συνθήκες των Κρητικών βουνών. 
Η Ζώμινθος καταστράφηκε από σεισμό γύρω στα 1600 π.Χ., η οποία οδήγησε σε μια πυρκαγιά που κατέστρεψε τη συντριπτική πλειοψηφία της δομής του κτιρίου. Ωστόσο,διάφορα ευρήματα από το Κεντρικό Κτίριο δείχνουν ότι ο χώρος συνέχισε να χρησιμοποιείται στη Μυκηναϊκή, Αρχαϊκή, την Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή εποχή.

Η Ζώμινθος βρίσκεται σε απόσταση 11 χλμ. κάτω από το Ιδαίον Αντρον. «Είναι ένα σημείο στο οποίο θα μπορούσαν να φθάσουν χωρίς να απομακρυνθούν πολύ και να αφήσουν απροστάτευτους τόσους θησαυρούς στο ιερό», υποστηρίζει η ανασκαφέας του χώρου Εφη Σαπουνά-Σακελλαράκη.
Επιστρέφοντας από τη φετινή ανασκαφή και αφού γύρισε άλλη μία φορά όλα τα μινωικά ανάκτορα της Κρήτης (Κνωσό, Φαιστό κ.ά.) προκειμένου να εξετάσει κάποιες κατασκευαστικές λεπτομέρειες, είχε να μας πει η κ. Σακελλαράκη ότι «τόσο πολυτελή κατασκευή, όσο εδώ στη Ζώμινθο, δεν έχω δει».
Αναφέρεται στην εξαιρετικά εκλεπτυσμένη και επιμελημένη κατασκευή του κτηρίου που σώζεται σε ύψος 2,5-3 μέτρων, το οποίο ήταν τοιχογραφημένο στους ορόφους. Έχει βρεθεί ένα τμήμα τοιχογραφίας πάνω στον τοίχο και ένας τεράστιος όγκος από κονιάματα με χρώματα κόκκινο, κίτρινο και γαλάζιο, που θα προσπαθήσουν οι συντηρητές να ανασυνθέσουν.
Τα δάπεδα είναι στρωμένα με μεγάλες ασβεστολιθικές πλάκες και έχει βρεθεί ένας ξύλινος κίονας μέσα στη λίθινη βάση του στο εσωτερικό ενός δωματίου (η κιονοστοιχία χώριζε το δωμάτιο σε δύο μέρη).

Η Ζώμινθος έχει στοιχεία κατοίκησης πριν από το 2000 π.Χ. αλλά, φαίνεται η κύρια δόμησή της να γίνεται κατά την έναρξη του 17ου αιώνα π.Χ., με ένα εκτεταμένο οικισμό και ένα μνημειακό κεντρικό κτίριο, που καλύπτει μια έκταση 1.600τετραγωνικών μέτρων.
Κάτω από το κεντρικό κτίριο, το οποίο αναπτύχθηκε σταδιακά από τον 17ο αιώνα και μετά, τα λείψανα πολλών προηγούμενων δομών έχουν εντοπιστεί. 
Τα ευρήματα
Τα ευρήματα είναι πολυάριθμα. Σφραγίδες, κοσμήματα χάλκινα και οστέινα ή ελεφάντινα, καθώς και χάλκινα ειδώλια άριστης τέχνης δείχνουν την άλλη διάσταση της μινωικής Κρήτης, πέρα από τη θαλασσοκρατία, δηλαδή τη διάσταση των βουνών και ιδιαίτερα του Ψηλορείτη.
Γιατί το συγκρότημα της Ζωμίνθου (οι ανασκαφείς Γιάννης και Έφη Σακελλαράκη αποφεύγουν τον όρο ανάκτορο, προσφιλής όρος των σύγχρονων ανασκαφέων) δεν αποτελεί μία από τις συνήθεις επαύλεις που εξυπηρέτησαν γύρω στο 1700 π.Χ τις οικονομικοπολιτικές ανάγκες των κεντρικών ανακτόρων που διήρκεσαν περίπου έναν αιώνα.
Το συγκρότημα της Ζωμίνθου όπως δείχνουν οι νέες ανασκαφές χτίστηκε μαζί με τα πρώτα ανάκτορα γύρω στο 2000 π.Χ και έχει μεγάλη διάρκεια.
Η περιοχή ακμάζει και στα μυκηναϊκά χρόνια στο χώρο που βρίσκεται περίπου 100 μ. από το κεντρικό συγκρότημα και ακόμη υπάρχουν λείψανα όλων των ιστορικών χρόνων μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, άλλη μεγάλη περίοδο ακμής.
Έχουν βρεθεί, ακόμη, χάλκινα ειδώλια και μάλιστα τα ωραιότερα σωζόμενα σε όλη την Κρήτη, το σκήπτρο του ιερέα με τα χαραγμένα φίδια, θυμιατήρια, χάλκινα εγχειρίδια, χάλκινα κύπελλα, ζωόμορφα ρυτά, κύπελλα κοινωνίας και πλήθος αναθήματα, κοσμήματα από αχάτη, από κρύσταλλο, περίαπτα ελάσματα, περόνες κ.ά.
«Αυτός δεν ήταν ένας απλός σταθμός για όσους ανέβαιναν προς το Ιδαίον Αντρον. Ήταν ένα μεγάλο διοικητικό, πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο, πολυτελής έδρα του ιερατείου του Ιδαίου Αντρου», τονίζει η Εφη Σακελλαράκη.
«Η λειτουργία του δεν περιορίζεται στους τρεις - τέσσερις μήνες που δεν ήταν προσβάσιμο λόγω καιρικών συνθηκών το ιερό.
Το ιερατείο ήταν εγκατεστημένο εδώ στη Ζώμινθο, όπου συντελούνταν και όλες οι παραγωγικές λειτουργίες του ανακτόρου, με τα εργαστήρια κεραμικής, μεταλλουργίας και ορείας κρυστάλλου, τα οποία έχουν ήδη αποκαλυφθεί».
Θεωρεί πως το λατρευτικό αυτό κέντρο αρχίζει να λειτουργεί από την Παλαιοανακτορική εποχή, δηλαδή το 1900 π.Χ. υπό τον έλεγχο της Κνωσού.
Καταστρέφεται το 1700 π.Χ. από μεγάλο σεισμό, εγκαταλείπεται για 30-50 χρόνια από τους κατοίκους του, οι οποίοι επιστρέφουν για να το ξαναχτίσουν. Τότε αλλάζει η διαρρύθμισή του.
Λίγους αιώνες αργότερα, ένας νέος σεισμός το καταστρέφει για άλλη μια φορά.
Σε απόσταση 100 μ. από εκεί έχει βρεθεί ένα μυκηναϊκό κτήριο που ήταν σε χρήση τα ρωμαϊκά χρόνια, ενώ έχουν αφήσει τα ίχνη τους οι Βυζαντινοί, οι Ενετοί, ακόμη και οι Τούρκοι. 
--
Πηγές:
http://interactive.archaeology.org/
http://www.explorecrete.com/archaeology
http://www.enet.gr/
http://www.archaiologia.gr
http://www. rethemnosnews.gr
--
© mikres-ekdoseis- Γιῶργος Ἐχέδωρος