Ποιός ήταν ο Γοργίας;

ΕΙΝΑΙ γνωστό, ότι ο Γοργίας από τους Λεοντίνους (εξ ου και Λεοντίνος) ήταν περίφημος σοφιστής και ρητοροδιδάσκαλος του 5ου/4ου αι. π.Χ. Πρέπει να γεννήθηκε γύρω στο 485 στους Λεοντίνους, την αποικία των Χαλκιδέων στην Σικελία. Εν πάση περιπτώσει βρισκό­ταν ήδη σε αρκετά προχωρημένη ηλικία, όταν ήρθε το 427 στην Αθήνα επικεφαλής μιας δι­πλωματικής αποστολής της ιδιαίτερης πατρίδας του, προκειμένου να ζητήσουν βοήθεια εναντίον των Συρακουσίων. Η εμφάνισή του αυτή τον βοήθησε να κερδίσει ακαριαία την εύνοια του κοινού, τον έκανε γρήγορα πασίγνωστο στη μη­τροπολιτική Ελλάδα και του άλλαξε άρδην τη ζωή: αν ως τότε είχε μείνει κατά κύριο λόγο στην ιδιαίτερη πατρίδα του, από κει και πέρα άρχισε να ζει τη ζωή ενός περιοδευτή δεξιοτέ­χνη του ρητορικού λόγου και δασκάλου της ρη­τορικής. Ήταν ήδη 70 χρονών όταν εμφανίστη­κε ως πανηγυρικός ρήτορας στην Ολυμπία και στους Δελφούς, και δίνοντας μαθήματα ως δά­σκαλος της ρητορικής επέτυχε για το επάγγελμα αυτό, μέσα σε λίγο χρόνο, υπόληψη και πλούτο. Δεύτερη παραμονή στην Αθήνα· ανέγερση επί­χρυσου αγάλματός του στους Δελφούς· θάνατος σε πολύ προχωρημένη ηλικία (με πνευματική όμως φρεσκάδα) ίσως στη Λάρισα της Θεσσα­λίας.


Γενικά οι μαρτυρίες που έχουμε ανεβάζουν σε 100 ή και παραπάνω τα χρόνια της ζωής του· ο Γοργίας θα πρέπει επομένως να πέθανε γύρω στο 380. Ευγνώμονες οι κληρονόμοι του ανήγειραν τιμητικό άγαλμά του στην Ολυμπία (για την επι­γραφή βλ. EpGr 875 a).
Παρ' όλη τη φήμη που ο Γοργίας απέκτησε όσο ακόμη ζούσε, οι χρονολογίες που σχετίζονται με τις περιστάσεις της ζωής του είναι αβέβαιες· αδιαμφισβήτητη είναι, αντίθετα, η μεγάλη αξία του ως ρήτορα και ως στιλίστα. Δεν ήταν μόνο ότι ήταν προικισμένος από τη φύση με το χάρι­σμα του λόγου· προφανώς ήταν και ο πρώτος που εξέτασε τους τρόπους με τους οποίους ο ρη­τορικός λόγος μπορούσε να επιδράσει στους ακροατές, δοκίμασε να δώσει στο πράγμα αυτό μια ορθολογική ψυχολογική εξήγηση, να συνο­ψίσει, επίσης, όλα αυτά σε μια θεωρητική έκθε­ση και, τέλος να τα μεταδώσει, μέσα από τη δι­δασκαλία του, στους άλλους ως θεωρία και ως πράξη. Μελέτησε την επίδραση που μπορεί να ασκήσει στο νου των ακροατών η διάρθρωση του ρητορικού λόγου σε μέρη, η γενικότερη δο­μή του και η αποδεικτική του επιχειρηματολο­γία, με την εκμετάλλευση μάλιστα της πιο κα­τάλληλης ευκαιρίας (καιρός)· μελέτησε επίσης την ακόμη πιο σημαντική επίδραση που μπορεί να ασκήσει στην καρδιά του ακροατή μια εύ­στοχα κατευθυνόμενη ψυχαγωγή, η πειθώ, το «μάγεμα» του ακροατή με τη βοήθεια των μέ­σων που διαθέτει η τέχνη και που μερικά από αυτά τα ανέπτυξε ο ίδιος, ενώ άλλα τα πήρε από προκατόχους του: τις αντιθέσεις, την συμμετρία των μελών της πρότασης (που μπορεί να φτάσει ως τον αριθμό των συλλαβών), τις ομοηχίες στην αρχή και στο τέλος (= ομοιοκατάληκτα),
γενικά όλα αυτά που ονομάστηκαν Γοργίεια σχήματα. Ηχητικά στοιχεία της γλώσσας που η χρήση τους περιοριζόταν ως τότε στην ποίηση, ο Γοργίας τα δέχτηκε και στον ρητορικό πεζό λόγο, πράγμα που οδήγησε στη διαμόρφωση μιας πρωτόφαντης λογοτεχνικής γλώσσας. Έτσι η ψυχολογική διαδικασία του επηρεασμού των ακροατών πέρασε στο αισθητικό πεδίο, καθώς ο Γοργίας ανέπτυξε τα τεχνικά μέσα με τα οποία πίστε­ψε πως μπορούσε να επηρεάζει τα αισθήματα και τις διαθέσεις στην ψυχή του ακροατή με τον τρόπο ακριβώς που ο γιατρός επενεργεί στο αν­θρώπινο σώμα διαμέσου των φαρμάκων και των θεραπευτικών αγωγών (Ελένη 14). Για τη διαδι­κασία αυτή ο Γοργίας δεν άφησε πίσω του μόνο λογο­τεχνικά υποδείγματα, αλλά και θεωρητικές περι­γραφές. Παραδειγματικούς πρέπει, πράγματι, να θεωρήσουμε τους λόγους του Ελένης εγκώμιον και Υπέρ Παλαμήδους απολογία: ο πρώτος, μια επιχειρηματολογία πάνω στο θέμα «ήταν ή δεν ήταν ένοχη η Ελένη;», καταλήγει στην αθώωσή της, στον βαθμό που αυτή δεν μπορούσε παρά να υποκύψει στην τέχνη που είχε ο Πάρης να πείθει• ο δεύτερος είναι μια υπεράσπιση του Πα­λαμήδη απέναντι στις κατηγορίες του Οδυσσέα, ένας λόγος που λάμπει με τη δίχως κανένα λογι­κό κενό αλυσίδα αποδείξεων που παρουσιάζει. Από τη μια οι παραδειγματικοί αυτοί λόγοι του που μας σώθηκαν, κι από την άλλη παρόμοιοι λόγοι του που χάθηκαν: μεγάλοι πανηγυρικοί λόγοι, που ο Γοργίας τους εκφώνησε σε τόπους όπου διεξάγονταν μεγάλοι πανελλήνιοι αγώνες (Ολυμπικός, Δελφικός,) ένα Εγκώμιον εις Η­λείους, ένας Επιτάφιος για τους Αθηναίους που έπεσαν στον Πελοποννησιακό πόλεμο (μας σώ­θηκαν αποσπάσματα). Έχει χαθεί επίσης ένα εγχειρίδιο ρητορικής (Τέχνη), για το οποίο έχουμε μόνο κάποιες αόριστες πληροφορίες: δεν αποκλείεται οι δύο παραδειγματικοί λόγοι που μας σώθηκαν να ανήκαν σ' αυτό το βιβλίο.
Κάπως έξω από αυτόν τον θεματικό κύκλο βρίσκεται ένα φιλοσοφικό του έργο με τον τίτλο Περί τού μη όντος ή περί φύσεως.· Στο έργο του αυτό ο Γοργίας, που κατά την παράδοση υπήρξε μαθη­τής του Εμπεδοκλή, παρακολουθούσε κάποια επιμέρους γνωσιοθεωρητικά προβλήματα ως τις πιο έσχατες, σχεδόν παράδοξες απολήξεις τους. Αποδεικνύονται τρεις προτάσεις: 1. Δεν υπάρχει τίποτε· 2. και αν κάτι υπήρχε, ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να το καταλάβει· 3. και αν ακόμη μπορούσε να το καταλάβει, δεν θα μπορούσε να το μεταδώσει και να το εξηγήσει στους άλλους. (Διπλή παράδοση με την έκθεση που γίνεται στον Σέξτο τον Εμπειρικό και στον Ανώνυμο Περί Μέλισσου, Ξενοφάνους και Γοργίου.) Αυ­τές οι αποδείξεις αξιολογήθηκαν συχνά σαν ένα φιλοσοφικό παιχνίδι του Γοργία, βρίσκονται ωστόσο σε στενή σχέση με την τέχνη της ψυχαγωγής, που ο Γοργίας την ανέπτυξε στον τομέα της ρητορι­κής.
Όσο ακόμη ζούσε ο Γοργίας γνώρισε μεγάλη επιτυχία και άσκησε μεγάλη επίδραση μέσω της ρητορικής, των βιβλίων και των μαθητών του· ήδη όμως από πολύ νωρίς προκάλεσε και μια ζωηρή συζήτηση για το πόσο είναι χρήσιμη ή επικίνδυνη μια αδέσμευτη, αυτόνομη ρητορική. Μια κακή χρήση αυτής της ικανότητας (= «να κάνεις το μαύρο άσπρο», τόν ήττω λόγον κρείττω ποιείν) δεν μπορούσε παρά να επιφέρει πολύ σοβαρούς κινδύνους (έτσι ο Πλάτωνας στον διά­λογό του Γοργίας). Οι τεχνικοί νεοτερισμοί, ιδί­ως τα σχήματα, έγιναν σε λίγο δεκτοί παντού, βρήκαν μιμητές και ήταν φορές που, σαν μόδα, έφτασαν στην υπερβολή (Αγάθωνας), ώσπου ήρ­θε ο Ισοκράτης και βρήκε για όλα αυτά το μέ­τρο· φυσικά ο ασιανισμός βρήκε στα λεκτικά παιχνίδια του Γοργία γερή τροφή. Μεταξύ των μαθη­τών του Γοργία ήταν ο Αλκιδάμας από την Ελαια, ο Πώλος από τον Ακράγαντα, ο Αγάθωνας από την Αθήνα, ο Λικύμνιος από τη Χίο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ:
VS II οι λόγοι και στο AS. Ξεχωριστή έκδοση του Ελένης εγκωμίου: Ο. Immisch, 1927.
Η. Diels (Abh. Akad. Berlin), 1884 Ε. Maass (Hermes 22, 1887)· O.Apelt (Rh. M. 43, 1888)· J. C. Robertson, The Gorgian Figures in Early Greek Prose, Baltimore 1893· W. Barczat, De figurarum discipline atque auctoribus, διδ. διατρ. Gottingen 1904 W. Nestle (Hermes 57, 1922)· O. Gigon (Hermes 71, 1936)· E. Bux (Hermes 76, 1941 )■ W. Vollgraff, L' oraison funebre de G., Lei­den 1952· F. Zucker, D. Stil des G. nach s. inneren Form (SB Berlin 1), 1956' W. Broker (Hermes 86, 1958)· R. Vitali, Gorgia: Retorica e filosofia, Urbino 1971· H. J. Newiger, Untersuchungen zu G.s' Schrift iiber das Nichtseiende, Berlin 1973. (Paul Kroh, Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων)΄.
Πηγή
ellinonpaligenesia.blogspot.gr