Ιράν και Ειρήνη στη Μέση Ανατολή

του Μάριου Ευρυβιάδη*
“Khodahafez” σημαίνει  «ο Θεός μαζί σου» στα πέρσικα. Με αυτήν την ευχή κατευόδωσε ο Πρόεδρος Ομπάμα τον Ιρανό ομόλογό του Πρόεδρο Ρουχανί λίγο πρίν ο τελευταίος αναχωρήσει από τη Νέα Υόρκη την περασμένη εβδομάδα (26/9) όπου παρευρέθηκε στην ετήσια Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ.
Το προηγούμενο δεκαήμερο οι εικασίες υπήρξαν έντονες ότι την Τρίτη, 24 Σεπτεμβρίου, θα γινόμασταν όλοι μάρτυρες ενός συνταρακτικού από πλευράς διεθνούς πολιτικής γεγονότος. Θα υπήρχε τη μέρα εκείνη ταυτόχρονη παρουσία του Αμερικανού Προέδρου Ομπάμα και του νεοεκλεγέντος –τον Ιούνιο- Ιρανού Προέδρου Ρουχανί στη Νέα Υόρκη, όπου και οι δυο θα προσφωνούσαν τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ.


Και πάρα πολλοί πίστευαν ότι είτε τυχαία, στους διαδρόμους του ΟΗΕ, ή επίσημα σε κάποιο γεύμα του Γενικού Γραμματέα, οι δυο Πρόεδροι θα αντάλλασσαν χειραψία που θα έσπαγε τον πάγο ανάμεσα σε Ουάσιγκτον και Τεχεράνη που υφίσταται από το 1979. Ένα χρόνο πρίν, η ισλαμική επανάσταση υπό την ηγεσία του πνευματικού ηγέτη του σιιτικού Ιράν, Αγιατολάχ (Σημάδι του Θεού) Χομενί ανέτρεψε το φιλοαμερικανικό καθεστώς του Σάχη. Ο τελευταίος υπήρξε απο το 1953 ο πιο σημαντικός σύμμαχος της Ουάσιγκτον που στην ουσία αστυνόμευε τον Περσικό Κόλπο προστατεύοντας τα αμερικανικά στρατηγικά συμφέροντα.
Η ανατροπή του Σάχη, συνοδεύτηκε το 1980 με μια δραματική για τους Αμερικανούς εμπειρία. Οι Ιρανοί επαναστάτες αιχμαλώτισαν και κράτησαν για 444 μέρες όμηρους μέσα στην αμερικανική πρεσβεία στην Τεχεράνη, 50 Αμερικανούς διπλωμάτες.
Όταν πλέον οι Αμερικανοί διπλωμάτες αφέθηκαν ελεύθεροι, οι σχέσεις ΗΠΑ-Ιράν δεν είχαν απλώς καταρρεύσει, είχαν κυριολεκτικά δαιμονοποιηθεί. Όχι μόνο το Ιράν, ως βασικός στρατηγικός πυλώνας των ΗΠΑ στον Περσικό Κόλπο δεν υφίστατο πλέον, αλλά το σιιτικό Ιράν καλούσε σε επανάσταση όλους τους κατατρεγμένους μουσουλμάνους εναντίον των δεσποτικών καθεστώτων της περιοχής. Σχεδόν όλα, Σαουδική Αραβία, Ιράκ, Εμιράτα και Ιορδανία ήταν φιλοδυτικά, ασπάζοντο το ορθόδοξο σουνιτικό Ισλάμ, και απέβλεπαν προς την Ουάσιγκτον για την ασφάλειά τους.
Τέλος, υπήρχε και το Ισραήλ. Με το Σάχη της Περσίας, το εβραϊκό κράτος διατηρούσε μια εξίσου στρατηγική σχέση όσο και η Ουάσιγκτον. Από όλα τα κράτη της Μέσης Ανατολής υπήρξε μέχρι την επανάσταση το πιο φιλικό προς το Ισραήλ. Χαρακτηριστικά, ο Σάχης αρνήθηκε να συμμετάσχει και συνέχισε να τροφοδοτεί πετρέλαιο το Ισραήλ όταν στον πόλεμο του 1973 τα αραβικά / μουσουλμανικά κράτη επέβαλαν πετρελαϊκό εμπάργκο στις δυτικές χώρες και το Ισραήλ.
Εάν σήμερα υπάρχει αυτή η έντονη στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή, είναι διότι με την κατάρρευση του Σάχη οι Ηνωμένες Πολιτείες με βάσει την υφιστάμενη στρατηγική τους δεν είχαν άλλη επιλογή. Έπρεπε «να δούν τη δουλειά με το χέρι τους». Έτσι, τον Ιανουάριο του 1980, ο Πρόεδρος Κάρτερ διακήρυξε το Δόγμα Κάρτερ, το πιο σημαντικό μετά το αντι-κομμουνιστικό Δόγμα Τρούμαν του 1947. Με το Δόγμα Κάρτερ οι ΗΠΑ καθιστούσαν τον Περσικό Κόλπο ζωτικής σημασίας για τα συμφέροντά τους και προειδοποιούσαν ότι θα χρησιμοποιήσουν βία σε όποιον  αποπειραθεί να τον ελέγξει.  Η προειδοποίηση  αφορούσε κυρίως τους Σοβιετικούς. Ταυτόχρονα, για να καθηλώσουν το επανασταστικό Ιράν έδωσαν το πράσινο φώς στον Σαντάμ Χουσεΐν του Ιράκ να του επιτεθεί. Και αυτό έγινε. Από το 1980 μέχρι το 1988 ένας αιματηρός και καταστροφικός πόλεμος εξασθένισε το Ιράν.
Επιπλέον οι ΗΠΑ αναβάθμισαν την Τουρκία για να αναλάβει αυτή τον ρόλο του Αμερικανού οπλίτη  στη Μέση Ανατολή. Άρχισαν ταυτόχρονα οι προετοιμασίες για την εγκατάσταση στην Ανατολική Τουρκία (Κουρδιστάν) μιας Αμερικανικής Δύναμης Ταχείας Ανάπτυξης η οποία σταδιακά εγκαταστάθηκε και δημιούργησε και άλλες βάσεις κυρίως στην Αίγυπτο και τη Σαουδική Αραβία. Ενισχυμένη, η δύναμη  αυτή έδρασε στον πόλεμο του 1991 κατά του Ιράκ στην περίπτωση της ιρακινής εισβολής στο Κουβέιτ, και στον πόλεμο του 2003 που ανέτρεψε τον Σαντάμ και έφερε του Αμερικανούς στην καρδιά του Περσικού Κόλπου.
Στο μεσοδιάστημα, η Ουάσιγκτον και η Ιερουσαλήμ αναγνώριζαν την κρίσιμη σημασία του Ιράν και αρνούμενες να συμφιλιωθούν με την «απώλειά» του προσπάθησαν επανειλημμένα, έμμεσα και άμεσα, μέσω τρίτων και μυστικής διπλωματίας να αποκαταστήσουν τις σχέσεις τους με την Τεχεράνη. Οι προσπάθειες αυτές απέτυχαν λόγω υπαιτιότητας και των δυο πλευρών.
Η αντίστροφη μέτρηση στην προκειμένη περίπτωση άρχισε με τον επιθετικό πόλεμο του 2003 και την ανατροπή του Σαντάμ Χουσεΐν. Χωρίς να κρύβονται, οι Αμερικανοί διπλωμάτες δήλωναν ότι η ανατροπή του Σαντάμ ήταν η αρχή για άλλες που θα ακολουθούσαν. Σειρά είχαν στη Μέση Ανατολή η Συρία και το Ιράν. Μάλιστα, οι δυο αυτές χώρες μαζί με τη Βόρειο Κορέα ονομάστηκαν από τον Μπούς το νεότερο ως αποτελούντες τον «Άξονα του Κακού».
Επειδή το πρώτο μέλημα κάθε κράτους είναι η ασφάλειά του, το παράδειγμα του Ιράκ εξανάγκασε το Ιράν σε μια  μόνο αποτελεσματική αντίδραση για την αποτροπή Αμερικανικής αλλά και ταυτόχρονα ή παράλληλα ή ξεχωριστά, ισραηλινής επίθεσης. Εντατικοποίησε τις προσπάθειές του για να κατακτήσει την τεχνολογία του πυρηνικού κύκλου (nuclear cycle) ώστε να είναι σε θέση να αποκτήσει πυρηνικά όπλα.
Υπογραμμίζεται εδώ ότι το Ιράν έχει κάθε δικαίωμα στη βάση της Συνθήκης για τη Μη Διάδοση Πυρηνικών Όπλων (1967 και 1995) να αναπτύξει αυτό τον πυρηνικό κύκλο. Όχι όμως και να αναπτύξει πυρηνικό οπλοστάσιο.
Το Ιράν αρνείται ότι στοχεύει σε κάτι τέτοιο και ο Πρόεδρος Ρουχανί το επανέλαβε επίσημα. Όμως κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει μια τέτοια εξέλιξη εφόσον κατακτηθεί επιστημονικά η διαδικασία. Και η πιθανότητα παραμένει ανοικτή εφόσον το Ιράν θεωρεί ότι απειλείται.
Έτσι, μπήκαμε εδώ και μια δεκαετία σε έναν φαύλο κύκλο. Με τη Δύση, κυρίως  ΗΠΑ και  Ισραήλ, να δρομολογούν την επιβολή διεθνών οικονομικών κυρώσεων που έχουν σχεδόν καταστρέψει την οικονομία και ταυτόχρονα  να απειλούν το Ιράν με πόλεμο.  Η αντίδραση του τελευταίου υπήρξε η εντατικοποίηση του πυρηνικού του προγράμματατος και βέβαια ένας υπόγειος πόλεμος κατα ΗΠΑ και Ισραήλ στη ευρύτερη περιοχή και όχι μόνο.
Για πρώτη φορά από το 2003 και με την ανταλλαγή φιλοφρονήσεων μεταξύ Ομπάμα και Χομενί, ανοίγει ένα παράθυρο για την αποκατάσταση των σχέσεων ΗΠΑ και Ιράν. Εάν συμβεί κάτι τέτοιο όλα τα δεδομένα στη Μέση Ανατολή θα ανατραπούν. Το κρίσιμο και άγνωστο στοιχείο είναι ο ρόλος του Ισραήλ που θέλει λόγο στο διάλογο ανάμεσα σε Ουάσιγκτον και Τεχεράνη.
Εάν οι ΗΠΑ δώσουν αναγκαίες εγγυήσεις στο Ισραήλ ίσως για πρώτη φορά μεταπολεμικά να δημιουργηθούν συνθήκες ευρύτερης εκτόνωσης και ειρήνευσης στη Μέση Ανατολή. Ας φωτίσει λοιπόν ο Θεός όχι μόνο τον Ρουχαμί αλλά και τον Ομπάμα. Κερδισμένοι θα είναι όλοι. Και πρώτοι οι λαοί της Μέσης Ανατολής.

* Ο Μάριος Ευρυβιάδης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
e-afipnisi