Το αιματοβαμμένο ’21 στην Κρήτη

Ποιες μάχες σημάδεψαν την επανάσταση και οδήγησαν σταδιακά στην εκδίωξη των Τούρκων και την απελευθέρωση του νησιού, πριν την Ένωση με την υπόλοιπη Ελλάδα το 1913.
Της Κορίνας Καφετζοπούλου
253 χρόνια έμεινε στην Κρήτη ο τουρκικός ζυγός, από το 1645, οπότε οι Τούρκοι αποφασίζουν να κατακτήσουν πλήρως την Κρήτη και να την κάνουν μέρος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Από τότε μέχρι την αποχώρηση τους από το νησί, μετά τη φρικτή σφαγή στο παλιό Βεζίρ Τσαρσί, στο Ηράκλειο (25ης Αυγούστου), στις 25 Αυγούστου 1898, θα γίνουν πολλές ιστορικές – και πάντα αιματοκυλισμένες – μάχες στην Κρήτη, τόσο πριν το 1821, όσο και μετά.

“Μάχαι της Κρήτης και της Σάμου” Ο καλλιτέχνης Παναγιώτης Ζωγράφου φιλοτέχνησε το φανταστικό πίνακα με παραγγελία και υποδείξεις του Γιάννη Μακρυγιάννη το 1836

Ο αγώνας για την απελευθέρωση είναι κλιμακωτός, με αποκορύφωμα τη διάρκεια της μεγάλης Κρητικής Επανάστασης την περίοδο 1866-1869, χρονική στιγμή που σηματοδοτείται από το Ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου.
Στα χρόνια 1895-98 ξέσπασαν νέοι αγώνες, το Κρητικό ζήτημα, είναι πλέον θέμα που απασχολεί και τις μεγάλες δυνάμεις. Οι Κρητικοί επαναστάτες είναι στην ύπαιθρο, οι Τούρκοι στην πόλη και οι εχθροπραξίες καθημερινό φαινόμενο.
Οι Κρητικοί δεν αντέχουν άλλο, θέλουν να απελευθερωθούν και να ενωθούν με την Ελλάδα, και γι’αυτό το διακαή εθνικό πόθο, θα χυθεί αίμα και θα ξεκινήσουν μακροχρόνιοι αγώνες.
Οι μάχες σταμάτησαν το 1898, χρονιά που σημαδεύτηκε, όπως προαναφέρθηκε από την σφαγή του Ηρακλείου από τους Τούρκους.
Ανάμεσα στα θύματα και 18 Άγγλοι στρατιώτες. Μόνο τότε, όμως, ενεργοποιήθηκε ο μηχανισμός αντίδρασης των Άγγλων (που έτρεφαν αρχικά φιλοτουρκικά αισθήματα), για να ακολουθήσει η Κρήτη το δρόμο της αυτονομίας και στη συνέχεια της Ένωσης.
Οι αγώνες συνεχίστηκαν με αποκορύφωμα την επανάσταση του Θερίσσου το 1905. Αυτή η επανάσταση οδήγησε στην ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα το 1913.
Μικρή ομάδα αρχηγών του επαναστατικού κινήματος

Όμως στο μυαλό των ανθρώπων και στις ψυχές των Ελλήνων, η Ελλάδα ήταν πάντα “μία”.
Αυτό φαίνεται και από τις σχέσεις που έχουν αναπτύξει με τους Κρήτες και τα μέλη της Φιλικής Εταιρείας, στο Μεγάλο Κάστρο, όπως αναφέρει στο MadeinCteta, ο ιστορικός επιμελητής του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης, κ. Κώστας Μαμαλάκης.
Με τη βοήθεια του γίνεται μια σύντομη αναδρομή στα πρώτα χρόνια της επανάστασης…
Όπως τονίζει ο ίδιος, αν κάτι είναι σημαντικό να γνωρίζει κάποιος για αυτήν την πολυτάραχη περίοδο της ελληνικής ιστορίας, είναι πως η Κρήτη και υπόλοιπη Ελλάδα, ήταν πάντα “ένα”.
«Η Κρήτη λειτουργεί στο μυαλό των Ελλήνων ως κομμάτι ενωμένο με το νησί, ασχέτως πως η ένωση δεν έχει γίνει ακόμα. Είναι ο κορμός της Ελλάδας και απόδειξη είναι τα μυημένα μέλη στη Φιλική Εταιρεία, και η κοινή δράση που αναπτύσσεται.
Ως μέλη της φιλικής εταιρείας έχουν καταγραφεί οι Εμμανουήλ Βερνάρδος, ο Σκουλάς, ο μοναχός της Μονής Πρεβέλης Μελχισεδέκ Τσουδερός, ο Επίσκοπος Κισάμου Δεσποτάκης κ.α».
Όταν η Κρητική Επανάσταση θα αρχίσει να καταπνίγεται, οι Κρητικοί θα φύγουν για να πολεμήσουν στη Στερεά Ελλάδα
Σφραγίδα της Γενικής Διοικήσεως Κρήτης

Η Επανάσταση του 1821 στην Κρήτη ξεκινά από τα Σφακιά
Στις 15 Απριλίου 1821, οι Κρήτες επαναστάτες και Φιλικοί θα συναντηθούν στη Παναγιά Θυμιανή στα Σφακιά.
Η πρώτη μάχη αποφασίζεται και γίνεται στις 14 Ιουνίου 1821 στο χωριό Λούλος Χανίων με νίκη των Χριστιανών. Οι Τούρκοι απαντούν στην νίκη των Κρητών με αντίποινα και σφαγές. Την επόμενη κιόλας μέρα κρέμασαν τον επίσκοπο Κισάμου Μελχισεδέκ και σκότωσαν στα Χανιά 400 χριστιανούς.
Στο Ρέθυμνο φυλάκισαν τον επίσκοπο, τον οποίο κρέμασαν μετά από ένα χρόνο και έσφαξαν πολλούς χριστιανούς.
Στο Μεγάλο Κάστρο τα πράγματα είναι χειρότερα. Η πρώτη σφαγή που έχει καταγράψει η ιστορία εκείνη την περίοδο γίνεται στις 24 Ιουνίου 1821, όπου θανατώνονται και 6 Αρχιερείς διότι τους θεώρησαν υπαίτιους, αλλά και επίλεκτα μέλη της Ηρακλειώτικης κοινωνίας, όπως ο ιατρός Ιωάννης Λευθεραίος.
Βασίλειος Χάλης (περ. 1785-1846), οπλαρχηγός από το Θέρισο Κυδωνίας Χανίων

Ανάμεσά τους και ο Μητροπολίτης Γεράσιμος Παρδάλης και πέντε επίσκοποι. Έκαψαν τη μητρόπολη, λεηλάτησαν την πόλη και βγήκαν στα περίχωρα. Θανάτωσαν ηγουμένους μοναστηριών, άοπλους διαβάτες και αγρότες. Σε 800 υπολογίζονται οι νεκροί. Στη Σητεία σκοτώθηκαν 300 χριστιανοί, ενώ η Μονή Τοπλού κάηκε και πολλοί μοναχοί σφαγιάστηκαν.
Το ίδιο έτος προς το τέλος του χρόνου, στο νησί αποστέλλεται ως «έπαρχος» και εκπρόσωπος του Υψηλάντη ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ .
Το Μάιο του 1822 έρχεται επιπρόσθετη δύναμη, ο στρατός του Ιμπραήμ που αποτελείται από Αιγυπτίους καταφθάνει στο νησί για να καταπνίξει την επανάσταση.
Η σφαγή της Μιλάτου 1823
Το Φεβρουάριο του 1823 ο στρατός του Ιμπραήμ θα μείνει στην ιστορία για τη σφαγή 2000 και πλέον γυναικόπαιδων, που θα γίνει στο σπήλαιο της Μιλάτου.
Ο Χασάν Αγάς θα σφάξει σχεδόν όλους τους χριστιανούς ύστερα από πολιορκία 15 ημερών με 18.000 στρατιώτες.
Η πολιορκία θα λήξει με «συμφωνία» ότι θα αφήσει τα γυναικόπαιδα να ζήσουν . Δε θα την τηρήσει όμως. Οι Τούρκοι σαν λυσσασμένοι θα σφάξουν τους «αμνούς».
Θα γλυτώσουν ελάχιστες γυναίκες οι οποίες θα πωληθούν ως σκλάβες.
Το 1824, η Κρητική επανάσταση του 1821 σβήνει και δεν μπορεί να ακολουθήσει την υπόλοιπη Ελλάδα.
Σε αυτή φάση δύο πράγματα θα συμβούν: θα εμφανιστούν οι Χαΐνηδες (οι παράνομοι, οι αντάρτες) και θα αξιοποιηθεί η Γραμβούσα ως ορμητήριο των Χριστιανών. Οι Ευρωπαίοι ενοχλήθηκαν με τη Γραμβούσα και χαρακτήρισαν τους Κρήτες ως πειρατές.
Χατζή Νικόλαος Καγιαμπής, οπλαρχηγός από το Αβδού Πεδιάδος. Πολέμησε στη μάχη του Φαλήρου (ή Αναλάτου) το 1827.

1827: Η μάχη του Φαλήρου
Όταν η Κρητική Επανάσταση θα αρχίσει να καταπνίγεται οι Κρητικοί θα φύγουν για να πολεμήσουν στη Στερεά Ελλάδα.
Οι πιο γενναίοι Κρητικοί θα πολεμήσουν στη Μάχη του Αναλάτου – του σημερινού Φαλήρου – το 1827, όπου σκοτώθηκε πριν καν δοθεί το σήμα της μάχης ο Καραϊσκάκης.
Ανάμεσά τους ο καπεταν Καγιαμπής ο οποίος επέζησε και επέστρεψε στην Κρήτη και ο Καλλέργης, ο οποίος επίσης επέζησε αν και οι Τούρκοι – σε εκείνον αλλά και σε πολλούς άλλους Έλληνες – του έκοψαν τα αυτιά και τα έστειλαν … πεσκέσι στο Σουλτάνο ως απόδειξη νίκης.
Η ήττα των Ελλήνων στο Φάληρο, εξαιτίας της λανθασμένης στρατηγικής των Άγγλων επικεφαλής, αλλά και του πεσμένου ηθικού των Ελλήνων, εξαιτίας του αιφνιδιαστικού θανάτου του Καραϊσκάκη, ήταν σημαντικό πλήγμα και σημάδεψε με άδοξο τέλος, την Ελληνική επανάσταση.
Εκτός από τη Μάνη και το Ναύπλιο, όλη η επαναστατημένη Ελλάδα έπεσε ξανά στα χέρια του κατακτητή.
Το 1827 ο αγώνας πάλι δυναμώνει στο νησί
Νικόλαος Μαλικούτης (1782-1830), οπλαρχηγός από τα Βορίζα Καινουρίου Ηρακλείου

Το 1828 έρχεται στην Κρήτη ο οπλαρχηγός της Επανάστασης του 1821 και ηγετική μορφή της Επανάστασης στο νησί, Χατζημιχάλης Νταλιάνης.
Το ίδιος έτος ένας από τους ανδρειωμένους ήρωες της Κρητικής Επανάστασης, ο καλόγερος Ξωπατέρας, σκοτώνεται στη Μονή Οδηγητρίας, στη Μεσαρά, ύστερα από τριήμερη μάχη με τους Τούρκους. Στη συνέχεια τον αποκεφάλισαν και περιέφεραν το κεφάλι του στην περιοχή για να δείξουν … το θρίαμβό τους.
Οι χριστιανοί θα απαντήσουν σκοτώνοντας τον αρχιγενίτσαρο Αγριολίδη (αρχηγό των τούρκικων δυνάμεων στο Μεγάλο Κάστρο), στον Αγ. Ιωάννη, στη Μεσαρά, δίπλα από τη Φαιστό.
Για να εκδικηθούν το θάνατο του αρχηγού τους οι γενίτσαροι, στις 15 Αυγούστου 1828, έσφαξαν στο Ηράκλειο και στις γύρω περιοχές 800 περίπου άτομα. Η σφαγή αυτή είναι γνωστή ως η “σφαγή του Αγριολίδη” ή “αρμπεντές του Αγριολίδη”.
Κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου. Σχέδια του Βρετανού περιηγητή R. Pashley, 1834

Τη μεθεπόμενη μέρα οι σφαγές συνεχίστηκαν στο Ρέθυμνο και στην Αρχοντική και ίσως να γενικεύονταν, αν δεν επενέβαιναν οι Μεγάλες δυνάμεις.
Από το 1828 μέχρι και το 1898 η Κρήτη βρίσκεται συνεχώς στην τροχιά της ιστορίας, που έγραψαν χιλιάδες άνθρωποι, που δεν πρόλαβαν να δουν τους Τούρκους να παραδίδουν τα όπλα τους από τις 8-23 Οκτωβρίου 1898, οπότε έκλεισε η μαρτυρική περίοδος 253 ετών.
Βέβαια η ώρα της απελευθέρωσης ακόμα δεν είχε έρθει.
Ένα χρόνιο πριν, το 1897, το νησί βρισκόταν υπό διεθνή κατοχή, ο νομός Χανίων υπό την υψηλή προστασία των Ιταλών. Ο νομός Ρεθύμνου τελούσε υπό την κατοχή των Ρώσων, ο Νόμος Ηρακλείου των Άγγλων και ο νομός Λασιθίου των Γάλλων.