ΜΑΛΤΑ ΓΙΟΚ ΕΦΕΝΤΙΜ !

Χάρτης του Πίρι Ρέις με την Μάλτα στην σωστή θέση
γράφει ο Γ. Μ. Ζησιμόπουλος, Ιστορικός
I.
Παρά το ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε μιαν εξαιρετικά μεγάλη ακτογραμμή ιδιαίτερα στη Μεσόγειο, οι ίδιοι οι Τούρκοι ποτέ δεν θεωρήθηκαν θαλασσινός λαός, αλλά ούτε είχαν ποτέ εκδηλώσει κάποιο σχετικό ενδιαφέρον. Τη στάση τους αυτή θα πρέπει να την αποδώσει κανείς στο γεγονός ότι κύρια ασχολία στην κοιτίδα τους είχαν την κτηνοτροφία και τον πόλεμο, στον οποίο μοιραία τους οδηγούσε η νομαδική τους ζωή. Θα πρέπει επίσης να αποδοθεί και στη γενικότερη απροθυμία τους να προσαρμοστούν στις εκάστοτε νέες καταστάσεις και μάλιστα όταν αυτές αφορούσαν κατώτερες, σύμφωνα με τα δικά τους κριτήρια, δραστηριότητες με τις οποίες ουδέποτε εξοικειώθηκαν. Έτσι η παρουσία τους στο εμπόριο ήταν μηδαμινή και ειδικά στο δια θαλάσσης, ανύπαρκτη. Τη διεκπεραίωση των σχετικών διαδικασιών την είχαν αφήσει είτε σε κατώτερα μιλέτ όπως αυτά των υποδούλων (κυρίως Ελλήνων), είτε σε υπηκόους άλλων κρατών (της Γένοβας και της Βενετίας κυρίως).

Όσον αφορά το πολεμικό της ναυτικό μόνο κατ’ όνομα ήταν Οθωμανικό. Ο Σουλτάνος το είχε μεν κάτω από τον πλήρη έλεγχό του, μόνο όμως ένας μικρός αριθμός των πληρωμάτων του ήταν Τούρκοι. Οι υπόλοιποι προερχόταν ή από τους κατακτημένους λαούς, τα κατώτερα (κυρίως Έλληνες) [1], ή από το παιδομάζωμα είτε ήταν εξωμότες, τα ανώτερα και ανώτατα πληρώματα. Η έκφραση «Μάλτα γιοκ εφέντιμ» δείχνει με ειρωνικό και κάπως χαιρέκακο τρόπο την κακή σχέση των Τούρκων με τη θάλασσα. Για την προέλευσή της υπάρχουν διάφορες εκδοχές οι οποίες συγκλίνουν στο ότι ο Σουλτάνος έστειλε κάποια ναυτική δύναμη στη Μάλτα η οποία όμως γύρισε πίσω άπρακτη. Η δικαιολογία που προέβαλε ο αρχηγός της ήταν, λέγοντάς του την πολυσήμαντη όπως θα δούμε στη συνέχεια φράση αυτή, ότι κατά ένα μυστηριώδη λόγο, δεν μπόρεσε να την εντοπίσει εκεί που υπολόγιζε ότι θα την εύρισκε. Καμιά από τις εκδοχές αυτές δεν μας έχει διασώσει ούτε το όνομα του Σουλτάνου αλλά ούτε και του αξιωματικού.
Χωρίς να υπάρχει κάποια τεκμηρίωση, όποτε επιχειρείται να αποδοθεί το περιστατικό σε κάποιο συγκεκριμένο αξιωματικό, ο λόγος γίνεται για τον Πίρι Ρέις, τον Μπαρμπαρόσα και τον λιγότερο γνωστό στην Ελλάδα Πιαλή Πασά. Ο Πίρι Ρέις είχε Χριστιανική και ίσως Ελληνική καταγωγή. Ο πατέρας του Μπαρμπαρόσα, ήταν Αλβανός και ονομαζόταν Ιάκωβος ο οποίος μετά την αιχμαλωσία του από τους Τούρκους ασπάστηκε τον Ισλαμισμό. Ως Μουσουλμάνος παντρεύτηκε την μητέρα του Μπαρ-μπαρόσα η οποία ήταν χήρα ιερέα και ονομαζόταν Κατερίνα (Catalina). Ο ίδιος γεννήθηκε στη Μυτιλήνη – και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη. Ο Πιαλή Πασάς, ήταν από την Τόλνα της Ουγγαρίας με πιθανή απώτερη καταγωγή από την Κροατία. Ει-κάζεται ακόμα ότι δεν είχε απλώς κροατική καταγωγή αλλά ήταν ο ίδιος Κροάτης με τόπο γεννήσεως το Viganj στη χερσόνησο Peljesac της Δαλματίας. Ο πατέρας του ήταν υποδηματοποιός ο οποίος έγινε μου-σουλμάνος και πήρε το όνομα Abd al-rahman[2]. Η συσχέτιση εν τούτοις με υποτιμητικό τρόπο του ονόματός τους με την έκραση «Μάλτα γιόκ, πέραν του ότι ως ατεκμηρίωτη είναι εντελώς αστήρικτη, αδικεί καταφανώς και τους τρεις, δεδομένου ότι την προσωπική ιστορία του καθενός μπορεί να την βαρύνουν διάφορα άλλα γεγονότα, σε καμιά όμως περίπτωση αυτά δεν σχετίζονται με τις ναυτικές τους ικανότητες. Όλοι τους ήταν εξαιρετικοί θαλασσοπόροι.
II.

Η Μάλτα από το Κιταμπί Μπαχριγιέ του Πίρι ρέις.
Ο Πίρι Ρέις (Pîrî Reis, Ahmet Muhiddin Piri, Ahmet ibn-i el-Haç Mehmet El Karamani.Καλλίπολη 1470-1554) από το 1487 μέχρι το 1493 ακολούθησε τον πειρατή στην περιοχή της Μεσογείου Κεντάλ Ρέις (ή Kemal Reis), ο οποίος ήταν αδελφός του πατέρα του Χατζή Μεχμέτ Πίρι (Hadji Mehmed Piri). Τότε άρχισε να αποκτά τη φήμη του γενναίου πολεμιστή και ικανού θαλασσοπόρου. Στην ιστορία όμως πέρασε ως ένας από τους παγκοσμίως σημαντικότερους χαρτογράφους. Το 1513 παρουσίασε έναν παγκόσμιο χάρτη στο σωζόμενο τμήμα του οποίου παρουσιάζονται με μεγάλη ακρίβεια για την εποχή περιοχές πολύ απομακρυσμένες ή επισήμως ανεξερεύνητες, όπως η Ν. Αμερική και η Ανταρκτική. Στο Κιτάμπι Μπαχριγιέ (Βιβλίο Ναυσιπλοΐας) το οποίο αποτελεί το άλλο του σπουδαίο έργο αποτυπώνονται με μεγάλη πιστότητα οι ακτές της Μεσογείου τα λιμάνια της όπως και η Μάλτα βεβαίως. Το να υποθέσουμε λοιπόν ότι ο Πίρι Ρέις διέπραξε ένα τόσο μεγάλο σφάλμα είναι κάτι το οποίο έρχεται σε ευθεία σύγκρουση όχι μόνο με τη λογική αλλά και με τα γεγονότα. Ο Μπαρμπαρόσα (Barbarossa HayrettinPasha ή Hızır Hayrettin Paşa Μυτιλήνη περίπου 1478 - Κωνσταντινούπολη 1546), ξεκίνησε και αυτός σαν πειρατής μαζί με τον μεγαλύτερο αδελφό του Αρούτς (ή Ουρούτς). Σύμφωνα με κάποια άποψη, το προσωνύμιο Μπαρμπαρόσα το πήρε όχι από το χρώμα της γενειάδας του[3] αλλά από το ότι τον αδελφό του αυτόν τον προσφωνούσαν Baba (Πατέρα). Όταν σκοτώθηκε σε μάχη με τους Ισπανούς στην Αλγερία, ο Χαϊρεντίν πήρε το όνομά του Μπαμπά Αρούτς στα αφτιά των δυτικών το οποίο ηχούσε σαν Μπαρμπαρόσα[4]. Στους ίδιους τους Τούρκους ήταν περισσότερο γνωστός ως Barbaros γεγονός που μας οδηγεί στην υπόθεση ότι από τη λέξη αυτή παραφθείροντάς την οι Δυτικοί τον ονόμασαν Μπαρμπαρόσα. Κύριο πεδίο δράσης τόσο των αδελφών όσο και του ίδιου του Μπαρμπαρόσα αργότερα, ήταν η Βόρεια Αφρική στη θαλάσσια περιοχή της οποίας θα πρέπει βεβαίως να συμπεριληφθεί και η Μάλτα.
Όσον αφορά τον Πιαλή πασά (περίπου 1515-1578) ξεκίνησε την πορεία του όχι σαν πειρατής όπως οι άλλοι δύο αλλά σαν υπηρέτης στο Σαράι, θέση από την οποία εξελίχθηκε ταχύτατα. Μετά την κατάληψη της Τζέρμπας[5] της Τυνησίας το 1560, στερέωσε τη θέση του στην ιεραρχία, και θα καταλάμβανε τη θέση του Βεζίρη με τρεις αλογοουρές αν ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής δεν είχε επιφυλάξεις, φοβούμενος ότι εξαιτίας της μικρής ηλικίας του Πιαλή θα έχανε το κύρος της η θέση αυτή. Το καλοκαίρι του 1565 εξεστράτευσε στη Μάλτα την οποία κατείχαν οι Ιωαννίτες ιππότες. Παρά τις αρχικές όμως επιτυχίες δεν έγινε δυνατόν να την κυριεύσει. Τον Απρίλιο 1566 κατέπλευσε στη Χίο έχοντας εντολή να την κατακτήσει. Ο Σουλτάνος θεωρούσε την ήδη φόρου υποτελή Χίο, κέντρο κατασκοπίας τω Δυτικών σε βάρος του αλλά και καταφύγιο των Χριστιανών δούλων που δραπέτευαν από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Εξάλλου τα γύρω νησιά και τα παράλια της Μικράς Ασίας ήταν ήδη υπό την εξουσία του. Πράγματι μετά από λίγες μέρες η Χίος περιήλθε στην κυριαρχία του Σουλτάνου, χωρίς οι αδύνατοι πλέον Μαονέζοι να προβάλλουν κάποια αντίσταση, γεγονός το οποίο συνετέλεσε να παραχωρηθούν τα εξαιρετικά προνόμια στους Έλληνες κατοίκους του νησιού[6].
III.

Η Χίος από το Κιταμπί Μπαχριγιέ του Πίρι ρέις
Είναι προφανές ότι και μόνο ακούγοντας κάποιος την έκφραση «Μάλτα γιοκ» αντιλαμβάνεται ότι ενέχει αυτή μιαν αρνητική διάθεση και ότι έχει να κάνει με κάποια αποτυχία. Το ερώτημα που γεννάται σχετίζεται με το πού μπορεί να αναφέρεται η αποτυχία αυτή. Σύμφωνα με τα όσα έχουν ήδη ειπωθεί, η έκφραση αυτή μπορεί πάρει δύο έννοιες. Η μία είναι ότι δεν έγινε δυνατόν να ευρεθεί ο προορισμός της ναυτικής δύναμης είτε επειδή δεν είχε καθόλου ο χάρτης τη Μάλτα είτε την είχε σε λάθος θέση. Η άλλη είναι ότι η αποτυχία της ευρέσεως οφείλεται σε ανικανότητα του αρχηγού. Στη συνήθη πρακτική εν τούτοις, της δίνεται και μια τρίτη, σκωπτική οπωσδήποτε ερμηνεία. Το νησιωτικό δηλαδή συγκρότημα της Μάλτας δεν βρέθηκε επειδή κατά ένα μυστηριώδη όσο και υπερφυσικό τρόπο είχε μετακινηθεί από τη θέση του. Εφόσον δεχτούμε ότι ειπώθηκε πράγματι κάτι τέτοιο, τότε θα πρέπει να δούμε αν ο αξιωματικός είχε επίγνωση του παραλογισμού του ή αν τελούσε εν συγχύσει.
Στην πρώτη περίπτωση επιχειρούσε με τρόπο θα τον λέγαμε κουτοπόνηρο να υποβαθμίσει το δείκτη νοημοσύνης του συνομιλητή του, ο οποίος ας μην ξεχνάμε ήταν κάποιος ανώτερός του και ίσως ο ίδιος ο Σουλτάνος. Στη δεύτερη, χαμηλό δείκτη νοημοσύνης είχε ο ίδιος ο αξιωματικός, κάτι που όμως πρέπει να αποκλειστεί. Η ανέλιξη σε υψηλές θέσεις στην Αυτοκρατορία κατά τους πρώτους τουλάχιστον αιώνες δεν ήταν κάποια τυπική διαδικασία αλλά αποτέλεσμα μιας συνεχούς όσο και αυστηρής επιλογής από την οποία απουσίαζε θα λέγαμε το υποκειμενικό στοιχείο. Συνεπώς θα πρέπει να αποκλειστούν οι πιο πάνω υποθέσεις και για έναν επιπρόσθετο λόγο. Κανενός από τους τρεις το βιογραφικό δεν βαρύνεται με μια τόσο κραυγαλέα αποτυχία, την οποία την κάνει ακόμα μεγαλύτερη το ότι γνώριζαν την περιοχή πάρα πολύ καλά, ούτε με το ότι χρησιμοποίησαν έναν τόσο αδέξιο τρόπο να δικαιολογηθούν. Πέραν αυτών κανείς τους δεν τιμωρήθηκε για κάτι αντίστοιχο, παρά το ότι ακόμα όχι τόσο βαριές πράξεις επέσυραν αναπόδραστα θα λέγαμε την ποινή του θανάτου. Ο Πίρι Ρέις βεβαίως εκτελέστηκε, αλλά πολύ αργότερα και για εντελώς άλλη αιτία. Παρά τη μέχρι τότε μεγάλη προσφορά του δεν μπόρεσε να αποφύγει τα επίχειρα της αποτυχίας του να κατανικήσει τους Πορτογάλους στη Βασόρα. Άρα η έκφραση αυτή θα πρέπει να έχει ειπωθεί, αν ειπώθηκε πράγματι, για κάποιον άλλο λόγο και όχι γι’ αυτόν που προβάλλεται.
Πιθανόν δηλαδή το «Μάλτα γιοκ» να αφορά κάποιαν απόπειρα που είχε ατυχή έκβαση και όχι την αδυναμία να εντοπιστεί στη θάλασσα ένα τόσο μεγάλο νησί. Πράγματι κατά το 1565 επιχειρήθηκε η κατάκτηση της Μάλτας από τον Πιαλή Πασά η οποία όμως παρά την προετοιμασία και τις σκληρές μάχες που δόθηκαν δεν έγινε δυνατή. Γυρίζοντας λοιπόν Πιαλή Πασάς στην Κωνσταντινούπολη και δίνοντας αναφορά στον Σουλτάνο, η απάντησή του στο σχετικό με την έκβαση της εκστρατείας ερώτημα ίσως να ήταν το γνωστό «Μάλτα γιοκ εφέντιμ» με την έννοια βεβαίως ότι δεν έγινε δυνατή η κατάληψή της ή εφ’ όσον το ερώτημα αφορούσε το αν η Μάλτα θα μπορούσε να θεωρηθεί μέρος της Αυτοκρατορίας να ήταν «η Μάλτα (ειδικά) όχι άρχοντά μου». Ένα άλλο ερώτημα που τίθεται, αφορά το πώς διέρρευσε η συνομιλία αυτή. Όλες αυτού του είδους οι συζητήσεις γίνονται όχι απλώς κεκλεισμένων των θυρών αλλά σε συνθήκες πλήρους μυστικότητας. Άρα είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η έκφραση αυτή, τουλάχιστον με το νόημα που της δίνουμε, ουδέποτε ειπώθηκε. Οι λόγοι για τους οποίους δημιουργήθηκε και διαδόθηκε για ένα οπωσδήποτε μεγάλο χρονικό διάστημα είναι πολλοί.
Πιο πιθανό θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι όχι απλώς λοιδορούσαν τη ναυτοσύνη των Τούρκων αλλά ότι με την απάντηση του αξιωματικού τόνιζαν το χαμηλό δείκτη νοημοσύνης που είχε ο ίδιος και κατά συνέπειαν όλοι οι Τούρκοι. Η λέξη άλλωστε «μπουνταλάς» που σημαίνει τον ανόητο, χαρακτηρίζει σύμφωνα με κάποιαν αντίληψη όλους τους Τούρκους. Αν παραμερίσουμε το παράλογο ενός τέτοιου ισχυρισμού, τότε θα πρέπει να διερωτηθούμε για το πώς ένας λαός «ανοήτων» έπαιξε έναν τόσο σημαντικό ρόλο και για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα στην παγκόσμια ιστορία, σε βάρος μάλιστα ορισμένων οι οποίοι θέλουν να θεωρούνται αν όχι ευφυείς[7] οι ίδιοι τουλάχιστον όγότερο ανόητοι από τους Τούρκους.

Η Εύβοια από το Κιταμπί Μπαχριγιέ του Πίρι ρέις
Με μια άλλη προσέγγιση θα μπορούσαμε να καταλήγαμε στο συμπέρασμα ότι με αφορμή την έκβαση της εκστρατείας στη Μάλτα τεκμηρίωναν τη διαπίστωση τους ότι υπήρχε ένας τομέας στον οποίο υπερτερούσαν έναντι των Οθωμανών. Κατά συνέπειαν οι Οθωμανοί δεν ήταν φορείς κάποιας απόλυτης δύναμης και ότι η αποτυχία στη Μάλτα ήταν ελπιδοφόρο για τους ίδιους σημάδι. Η μέχρι τότε αήττητη ουσιαστικά Αυτοκρατορία ήταν δηλαδή δυνατόν να νικηθεί. Η δε ήττα της στη Μάλτα ήταν ακόμα μεγαλύτερη εξ αιτίας του γεγονότος ότι αφορούσε όχι μια αψιμαχία αλλά μια στρατηγικής σημασίας για την ίδια επιχείρηση. Ίσως ακόμα να διέγνωσαν ότι με το γεγονός αυτό άρχιζε η αρχή του τέλους της Αυτοκρατορίας. Αλλά αν μετά τον Σουλεϊμάν, οπότε γνώρισε το απόγειό της, άρχισε πράγματι η παρακμή της, η κατάρρευσή της ήλθε πολλά χρόνια αργότερα. Θα λέγαμε ότι εκεί που οι ραγιάδες έβλεπαν ρωγμή στην πανοπλία του δυνάστη τους, η Ιστορία έδειξε ότι δεν υπήρχε τίποτε άλλο από ένα απλό ξύσιμο στο βερνίκι της
IV.
Όλα όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω εκτός από τα αυστηρώς Ιστορικά γεγονότα αποτελούν υποθέσεις. Η πραγματικότητα σχετικά με την έκφραση «Μάλτα γιοκ» ενδέχεται να είναι διαφορετική. Εκείνο που δεν αποτελεί υπόθεση αλλά πραγματικότητα είναι ότι ο Πιαλή πασάς όχι μόνο δεν υπέστη τις συνέπειες της αποτυχίας του, αλλά του ανατέθηκαν στο μέλλον και άλλες σημαντικές αποστολές, όπως η αρχηγία του στόλου για την κατάληψη της Κύπρου κλπ, τις οποίες έφερε με μεγαλύτερη ή μικρότερη επιτυχία σε πέρας. Το γεγονός ότι ήταν σύζυγος της Djewher Σουλτάν, εγγονής του Σουλεϊμάν και κόρης του γιου του, Σελίμ του Β΄ ο οποίος έμεινε στην Ιστορία ως ο Μέθυσος, ίσως να έπαιξε το ρόλο του.-

---

[1] Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τα περισσότερα αναλογικώς θύματα της ναυμαχίας της Ναυπάκτου (7-10-1571) ευρισκόταν μεταξύ των Ελλήνων, δεδομένου ότι Έλληνες είχαν επανδρώσει τα πλοία και των δύο πλευρών των εμπολέμων.
[2] Το ότι κανενός από αυτούς τους ανώτατους αξιωματικούς η καταγωγή δεν ήταν αμιγώς Τουρκική δείχνει την πράγματι κακή σχέση των ίδιων των Τούρκων με τη θάλασσα και τις ασχολίες που σχετίζονται με αυτήν. Δείχνει όμως και κάτι άλλο πολύ πιο σημαντικό: Δεν τους ενδιέφερε η καταγωγή και η κοινωνική προέλευση οποιουδήποτε ταλαντούχου ανθρώπου προκειμένου να τον προωθήσουν ακόμα και στα ανώτατα αξιώματα της Αυτοκρατορίας. Ήταν αρκετό τις ικανότητες του αυτές να τις έθετε στις δικές τους προτεραιότητες και επιδιώξεις. Αυτή τους η πρακτική επέτρεψε, ο αρχικά άγνωστος οίκος του Οσμάν να εξελιχθεί σε Αυτοκρατορία αλλά και να συνεχίσει να υφίσταται επί σειρά αιώνων.
[3] Μπαρμπαρόσα στα Ιταλικά της εποχής σημαίνει εκείνον που έχει κόκκινα γένια.
[4] Ο Αρούτς όμως είχε πράγματι κόκκινα γένια.
[5] Στη Τζέρμπα τοποθετείται η Ομηρική χώρα των λωτοφάγων.
[6] Η Χίος ανήκε στην εκάστοτε Βαλιδιέ Σουλτάνα τη μητέρα δηλαδή του Σουλτάνου η οποία είχε και την επικαρπία του νησιού. Το 1822 οπότε έγιναν οι μεγάλες σφαγές οι οποίες αποδεκάτισαν τον πληθυσμό της είχε παραχωρηθεί στην Εσμέ αδελφή του Σουλτάνου Μαχμούτ, επειδή η μητέρα του, Nakshidil Valide Sultana είχε πεθάνει ήδη από το 1817.
[7] Η λοιδορία του νικητή από τον ηττημένο που δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με την ήττα του δεν είναι σπάνιο φαινόμενο. Ανάλογη στάση κράτησαν και οι επιζήσαντες της εκστρατείας στη Μικρά Ασία στρατιώτες, οι οποίοι πολλά χρόνια μετά τραγουδούσαν τα τραγούδια που όντας τους στο μέτωπο σατίριζαν τον «Κεμάλη», τον οποίο ωστόσο όλοι αναγνώριζαν σαν «γερό» αξιωματικό. Αυτά ήταν δίστιχα της μορφής:
-Του Κεμάλη τα ποδάρια θα τα πεταλώσουμε/ να του βάλουμε σαμάρι να τόνε φορτώσουμε, ή
-Του Κεμάλη το κεφάλι θα το κάνουμε πηχτό/ να το φαν’ τα χανουμάκια να μας πουν ευχαριστώ.
istorikathemata.com