ΤΑ ΝΑΥΑΓΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΘΑΛΑΣΣΙΟΥ ΠΑΡΚΟΥ ΑΛΟΝΝΗΣΟΥ ΒΟΡΕΙΩΝ ΣΠΟΡΑΔΩΝ (Ε.Θ.Π.Α.Β.Σ.)

Περί Αλός
Αικατερίνη Γ. Ταγωνίδου,
Καταδυόμενη αρχιτέκτονας–μηχανικός της Ε.Ε.Α.
Περίληψη της επιστημονικής μελέτης που ανακοινώθηκε κατά
την ημερίδα για το έργο της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων
«Βουτιά στα περασμένα: Η υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα,
1976-2014» (Παρασκευή 6 Μαρτίου 2015), στο αμφιθέατρο του
Μουσείου Ακρόπολης. Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό
ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ της Ναυτικής Ιστορίας, 2015, τ. 90, σελ. 11.
Αναδημοσίευση στο Περί Αλός με την έγκριση του ΝΜΕ.
Ναυάγιο κλασικών χρόνων
στην νήσο Περιστέρα.
ΦΩΤΟ: ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ
Το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου Βορείων Σποράδων αποτελεί σήμερα τον μεγαλύτερο σε έκταση κηρυγμένο ενάλιο αρχαιολογικό χώρο της χώρας μας, καταλαμβάνοντας περίπου 2.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Eντάσσεται στα διοικητικά όρια του Δήμου Αλοννήσου, Νομού Μαγνησίας και περιλαμβάνει την Αλόννησο και την ευρύτερη θαλάσσια περιοχή της, περικλείοντας πλήθος νησίδων (Περιστέρα, Κυρά-Παναγιά, Γιούρα, Δυο Αδέλφια, Ψαθούρα, Σκάντζουρα, Πιπέρι) και 22 βραχονησίδες.

Το 1997 κηρύχθηκε, ως ενάλιος αρχαιολογικός χώρος, ολόκληρος ο θαλάσσιος χώρος του ήδη κηρυγμένου από το ΥΠΕΧΩΔΕ Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Αλοννήσου Βορείων Σποράδων, με σκοπό την από κοινού αποτελεσματικότερη προστασία του πολιτιστικού πλούτου και του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής (ΦΕΚ 660/Β/4-8-1997).
Το 2011, έγινε αναοριοθέτηση του ενάλιου αρχαιολογικού χώρου αποχαρακτηρίζοντας 14 θαλάσσιους χώρους, ύστερα από υποβρύχια έρευνα της Ε.Ε.Α. κατά την οποία δεν εντοπίστηκαν ενάλιες αρχαιότητες. (ΦΕΚ 1741/Β/03-08-2011).
Η γεωγραφική απομόνωση και η μορφολογία της περιοχής απέτρεψε τις ανθρώπινες επεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον (βιομηχανίες, άμετρη δόμηση κλπ), με αποτέλεσμα τη διατήρηση του φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος στο πέρασμα του χρόνου.
Από πλευράς βιοποικιλότητας, το Ε.Θ.Π.Α.Β.Σ. αποτελεί το μεγαλύτερο Θαλάσσιο Πάρκο της Ευρώπης και ένα από τους σημαντικότερους βιοτόπους για τη μεσογειακή φώκια (Monachus monachus), είδους που συγκαταλέγεται μεταξύ των έξι περισσότερο απειλούμενων με εξαφάνιση θηλαστικών στον κόσμο.
Από αρχαιολογικής πλευράς, ο ενάλιος χώρος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, κυρίως για το σημαντικό αριθμό ναυαγίων διαφόρων εποχών.
Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, που είναι ο κρατικός φορέας προστασίας του ενάλιου αρχαιολογικού χώρου, έχει πραγματοποιήσει σημαντικές υποβρύχιες έρευνες για τον εντοπισμό, την καταγραφή και την τεκμηρίωση των ναυαγίων του Ε.Θ.Π.Α.Β.Σ. Από τις υποβρύχιες έρευνες έχουν έλθει στο φως πλήθος αρχαίων ευρημάτων, που μαρτυρούν το υψηλό πολιτισμικό επίπεδο και την καταξιωμένη ιστορικά ναυτική δραστηριότητα των Ελλήνων.
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΝΑΥΑΓΙΩΝ
ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ
Ναυάγια που βρίσκονται στο θαλάσσιο χώρο της Περιστέρας, που είναι το πλησιέστερο νησί στην Αλόννησο
Βυζαντινό Ναυάγιο Α΄
Η θέση του ναυαγίου βρίσκεται στο θαλάσσιο χώρο του στενού μεταξύ Αλοννήσου και Περιστέρας, βόρεια του μεγαλύτερου όρμου της Περιστέρας, που ονομάζεται Βασιλικός.
Πρόκειται για ένα εμπορικό πλοίο βυζαντινών χρόνων, με φορτίο από αμφορείς του λεγόμενου «μαγαρικού τύπου 5ης ομάδας», που χρονολογείται στο 12ο αιώνα μ.Χ. Εντοπίζεται σε βάθος 56 μέτρων. Στο μέσο του μήκος του σχηματίζει έντονη στένωση πλάτους περίπου 5 μέτρων.
Λόγω σχήματος, δόθηκε στο ναυάγιο η παρωνυμία του αριθμού «οκτώ».

Τμήματα αμφορέων και τύπος άγκυρας από το βυζαντινό
ναυάγιο στη θέση Γλάρος. ΦΩΤΟ: kathimerini.gr
Βυζαντινό Ναυάγιο Β΄
Σε απόσταση μόλις 130 μ. από το προαναφερόμενο ναυάγιο Α΄ και σε απόσταση 150 μέτρων από τις δυτικές ακτές της νήσου Περιστέρας, κείται ο σωρός του φορτίου του πλοίου. Το ναυάγιο χρονολογείται στα βυζαντινά χρόνια (10ος -11ος αι. μ.Χ.).
Το φορτίο του αποτελείται από πλήθος «μαγαρικών αμφορέων τύπου 4ης ομάδας» και έχει προσανατολισμό Βορρά–Νότου. Κείται σε αμμώδη πυθμένα σε βάθος 56 μέτρων. Έχει σωζόμενες διαστάσεις 16 μ. μήκος και 5 μ. πλάτος. Στο νοτιοδυτικό τμήμα του φορτίου του σώζεται η άγκυρα του πλοίου, «τύπου Υ».
Βυζαντινό Ναυάγιο Γ΄
Η θέση του ναυαγίου βρίσκεται σε απόσταση μόλις 6 μέτρων ανατολικότερα από το ναυάγιο Β΄, στη θαλάσσια περιοχή του στενού Αλοννήσου-Περιστέρας. Χρονολογείται στους βυζαντινούς χρόνους (10ος-11ος αι. μ.Χ.). Έχει σωζόμενο μήκος 15,50 μ. και πλάτος 5 μ.
Κείται σχεδόν κάθετα στο ναυάγιο Β΄ με προσανατολισμό ΒΔ–ΝΑ. Το φορτίο του αποτελείται από αμφορείς «μαγαρικού τύπου 4ης ομάδας» και εντοπίζεται σε βάθος 57 μέτρων.
Τα ναυάγια Β΄ και Γ΄ είναι όμοια ως προς τον τύπο των αμφορέων που μετέφεραν και ως προς τις διαστάσεις τους. Τα αδιάσπαστα φορτία τους περιγράφουν σχηματικά και προσεγγιστικά τα πλοία.
Κλασικό Ναυάγιο Βόρεια του Όρμου «Κοκαλιά»
Πρόκειται για μεγάλο εμπορικό πλοίο κλασικών χρόνων που χρονολογείται στο 425-415 π.Χ. Ναυάγησε στις δυτικές ακτές της νήσου Περιστέρας, βόρεια του όρμου «Κοκαλιά». Το φορτίο του ναυαγίου κείται σε ομαλά επικλινή βυθό, σε βάθος από 22 έως 30 μέτρα. Έχει διαστάσεις 30 μ. μήκος και 10 μ. πλάτος.
Το 1992 η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, υπό τη διεύθυνση της τότε Προϊσταμένης αρχαιολόγου Δρ. Ελπίδας Χατζηδάκη, πραγματοποίησε την πρώτη υποβρύχια ανασκαφική έρευνα στο ναυάγιο. Η αρχαιολογική έρευνα συνεχίστηκε από την ανασκαφέα σε 3 ακόμα ανασκαφικές περιόδους κατά τα έτη 1993, 1999 και 2000.
Το πλοίο, εντυπωσιακού μεγέθους με μεγάλη χωρητικότητα, μετέφερε 3.000-4.000 αμφορείς οίνου από τις γνωστές οινοπαραγωγικές πόλεις της εποχής, τη Μένδη Χαλκιδικής και τα νησιά των Σποράδων, Σκόπελο (Πεπάρηθο) και Αλόννησο (Ίκο), όπως μαρτυρούν και οι τύποι των αμφορέων που βρέθηκαν.
Από τις ανασκαφές ανελκύστηκαν πολλοί αμφορείς και σημαντικός αριθμός ακέραιας κεραμικής, όπως αγγεία με διάκοσμο, μελαμβαφή πινάκια, κύλικες, οινοχόες, μεταλλικοί πίροι, άγκυρες, καθώς επίσης και μικρά άμορφα τεμάχια ξύλου. Βαθύτερα από το κυρίως φορτίο μέχρι περίπου τα 45 μέτρα συναντώνται μικρές συγκεντρώσεις από συσσωματωμένους αμφορείς, που ταυτίζονται με διασκορπίσεις του φορτίου του πλοίου κατά τη βύθιση του.
Η εντυπωσιακή εικόνα του ναυαγίου, η μικρή του απόσταση από τον όρμο της Στενής Βάλας Αλόννησου (μόλις 2 χλμ.) και το προσιτό βάθος, αποτελούν ισχυρά σημεία για την επιλογή του ναυαγίου ως επισκέψιμου ενάλιου αρχαιολογικού χώρου.
Ναυάγιο στο Ακρωτήρι «Τσέλιος»
Πρόκειται για εμπορικό καράβι ελληνιστικών χρόνων που βυθίστηκε σε απόσταση 50 μέτρων από την ακτή του νοτιοανατολικού κάβου «Τσέλιος» της νήσου Περιστέρας.
Βρίσκεται στο πρανές εντυπωσιακού βραχώδη πυθμένα, σε βάθος 32-36 μέτρων. Το εμφανές τμήμα του φορτίου του ναυαγίου αποτελείται από 30 περίπου αμφορείς ελληνιστικών χρόνων.
Ναυάγια στη θαλάσσια περιοχή της νήσου Κυρά-Παναγιάς:
Ναυάγιο στη θαλάσσια περιοχή του όρμου «Αγ. Πέτρος» νήσου κυρά-Παναγιάς (Πελαγονήσι)
Πρόκειται για ναυάγιο βυζαντινών χρόνων που χρονολογείται στα μέσα του 12ου αι. μ.Χ. Βρίσκεται ανοικτά του κόλπου του Αγ. Πέτρου και 100 μ. νότια από την ακτή της ομώνυμης βραχονησίδας, σε πετρώδη και λασπώδη βυθό, σε βάθος 29-34 μ.
Το 1970 υπό τη διεύθυνση των αρχαιολόγων Κατερίνας Ρωμιοπούλου και Χαράλαμπου Κριτζά και με τεχνικό διευθυντή τον αμερικανό υποβρύχιο ερευνητή και μελετητή της αρχαίας ναυπηγικής Peter Throckmorton, το ναυάγιο ανασκάφτηκε και ένα σημαντικό μέρος από το φορτίο του ανελκύστηκε. Έχει σωζόμενες διαστάσεις 25x8 μέτρα και το εκτόπισμά του φαίνεται ότι ξεπερνούσε τους 100 τόνους. Το πλοίο μετέφερε αμφορείς «μαγαρικού τύπου 6ης ομάδας», πλήθος πινακίων με εφυάλωση και εντυπωσιακό εγχάρακτο διάκοσμο, κύπελλα, γυαλιά, λυχνάρια, χάλκινα αγγεία και σιδερένια καρφιά.
Εκτός από το φορτίο, βρέθηκε μεγάλο μέρος από το πέτσωμα του πλοίου.
Κατά μήκος του άξονα του ναυαγίου ξεχωρίζουν 6 μυλόπετρες από γρανίτη.
Ναυάγιο στη βραχονησίδα «Φαγκρού»
Το ναυάγιο βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της νήσου Φαγκρού ή Πελερίσσα, σε απόσταση 100 μέτρων από τις ανατολικές ακτές και σε βάθος από 28 έως 36 μ. Πρόκειται για εμπορικό πλοίο κλασικής περιόδου που χρονολογείται το 476 π.Χ., με σωζόμενες διαστάσεις 18x11 μέτρα.
Για δυο συνεχή έτη, το 1995 και 1996, πραγματοποιήθηκαν στο ναυάγιο υποβρύχιες ανασκαφικές έρευνες από τον αρχαιολόγο Φ.Κ. (Δημήτρη) Χανιώτη(†), υπό τη διεύθυνση του τότε Προϊστάμενου της Ε.Ε.Α. Δημήτρη Καζιάνη(†). Το πλοίο μετέφερε κατά κύριο λόγο αμφορείς οίνου από την πόλη Μένδη της Χαλκιδικής.
Κατά τις ανασκαφές αποκαλύφτηκαν και άλλα σημαντικά ευρήματα, όπως πολλά ακέραια μελαμβαφή χρηστικά αγγεία, μεταλλικά μικροαντικείμενα, μολύβδινοι στύποι αγκύρας, χάλκινη αρύταινα κ.ά. Σπουδαίο εύρημα υπήρξε και η αποκάλυψη ξύλινου τμήματος διαστάσεων 70x17 εκατοστών, που προέρχεται από το σκαρί του πλοίου, ενισχύοντας την πιθανότητα να διατηρούνται κάτω από τον αμμώδη πυθμένα και άλλα ξύλινα τμήματα από το σκαρί του καραβιού.
Ναυάγιο στη θέση «Τσανακάδικα»
Στο θαλάσσιο χώρο μεταξύ της νήσου Κυρά-Παναγιάς και της βραχονησίδας «Μέλισσα» βρίσκεται το φορτίο ναυαγίου βυζαντινής περιόδου.
Μεγάλο μέρος του φορτίου του αποτελείται από πινάκια. Έχει βυθισθεί σε βάθος 65-70 μέτρων.
Λόγω του μεγάλου βάθους και του καταδυτικού εξοπλισμού που υπήρξε, δεν κατέστη δυνατή η επαρκής τεκμηρίωση του ναυαγίου.
Ναυάγιο στη θέση «Κάτεργο»
Εντοπίστηκε το 1994 από κλιμάκιο της Ε.Ε.Α. με υπεύθυνο αρχαιολόγο τον Φ.Κ. Χανιώτη(†), ύστερα από υπόδειξη του Δημήτρη Μαυρίκη(†), ντόπιου αλιέα χάρη στον οποίο έγιναν γνωστά τα περισσότερα ναυάγια του χώρου.
Πρόκειται για βυζαντινό πλοίο που χρονολογείται στον 9ο -10ο αιώνα μ.Χ. και ναυάγησε βόρεια της νήσου Κυρά-Παναγιάς, στη θαλάσσια περιοχή του ακρωτηρίου «Κάτεργο». Βρίσκεται σε βάθος από 17 έως 34 μέτρα. Το εμφανές τμήμα του φορτίου του πλοίου αποτελείται κυρίως από εκτεταμένο πλήθος σπασμένων αμφορέων «τύπου Γκιουνσενίν ΙΙ», μεταξύ των οποίων εμφανίζονται και λίγοι ακέραιοι. Σώζονται τρεις σιδερένιες άγκυρες από το πλοίο.
Ναυάγια σε άλλες θέσεις του ΕΘΠΑΒΖ:
Το ναυάγιο στη νήσο «Σκαντζούρα»
Στο νότιο θαλάσσιο χώρο του ΕΘΠΑΒΣ το 2008 κατά τη διάρκεια υποβρύχιας έρευνας για την καταγραφή και τεκμηρίωση των ναυαγίων που έγινε υπό την επιστημονική ευθύνη της γράφουσας, εντοπίστηκε ένα ακόμα ναυάγιο στη νήσο Σκάντζουρα, ύστερα από υπόδειξη του Α. Σταματίου, κατοίκου Αλοννήσου.
Το ναυάγιο βρίσκεται σε απόσταση 110 μέτρων από τις νοτιοδυτικές ακτές του νησιού και ταυτίζεται χρονολογικά στην υστεροκλασική εποχή.
Το φορτίο του καραβιού κείται στο ύφαλο πρανές της βραχώδους απόληξης της ακτής, από το βάθος των 29 μέχρι το βάθος των 40 μέτρων, όπου τα ίχνη του χάνονται στην άμμο της αποχής του πυθμένα.
Οι αμφορείς που μετέφερε εμφανίζονται σε συγκεντρώσεις συνολικής έκτασης 27x12.50 μ. Το πλοίο μετέφερε ποικίλους τύπους αμφορέων.
Ο κατά μήκος άξονας του φορτίου έχει διεύθυνση Ανατολής–Δύσης.
Κατά τις αναγνωριστικές καταδύσεις που πραγματοποιήθηκαν στο ναυάγιο ανελκύστηκαν ενδεικτικοί τύποι αμφορέων και χαρακτηριστικά αγγεία.
Μέρος του φορτίου του ναυαγίου έχει συληθεί.
Τον Αύγουστο του 2009 συνεχίστηκε η αρχαιολογική έρευνα στο ναυάγιο υπό τη διεύθυνση της Επίτιμης Προϊσταμένης της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων αρχαιολόγου Δρ. Πρέκα–Αλεξανδρή.

Ναυάγιο στη νήσο Σκάντζουρα.
ΦΩΤΟ: ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ
Ναυάγιο στον «Αγ. Δημήτριο» Αλοννήσου
Πρόκειται για ναυάγιο καϊκιού νεότερων χρόνων, που βρίσκεται βόρεια από την αμμώδη γλώσσα που διαμορφώνει τον όρμο του Αγ. Δημητρίου. Μετέφερε μεταλλοφόρο πέτρωμα. Σύμφωνα με πληροφορίες των κατοίκων το σκάφος ναυάγησε το 1905. Συναντάται σε μικρό βάθος 5-8 μέτρων, σε απόσταση 45 μέτρων από την ακτή.
Το ναυάγιο κείται σε λασπώδη βυθό, σχηματίζοντας ένα λοφίσκο από το πέτρωμα που μετέφερε. Κάτω από το φορτίο του καϊκιού φαίνεται ότι διατηρείται μεγάλο μέρος από το ξύλινο σκαρί του.
Ναυάγια που σώζουν πενιχρά λείψανα
από το φορτίο τους:
Ναυάγιο στη νησίδα «Ψαθούρα»
Η Ψαθούρα αποτελεί το βορειότερο νησί του αρχαιολογικού χώρου. Από το φορτίο του ναυαγίου σώζονται σήμερα μόνο λιγοστά θραύσματα αμφορέων, τα οποία το κατατάσσουν στον 4ο αι. π.Χ. Βρίσκεται σε βάθος 10-12 μέτρων, 500 μ. νοτιοανατολικά από το φάρο της νήσου Ψαθούρας.
Ναυάγιο στη νησίδα «Μανώλα»
Στο θαλάσσιο χώρο της νησίδας «Μανώλα», που βρίσκεται στη δυτική πλευρά της Αλοννήσου, εντοπίζονται λίγα μόνο θραύσματα αμφορέων από το κατεστραμμένο φορτίο του ναυαγίου.
Εκτός από τα ναυάγια, στο ΕΘΠΑΒΣ έχουν βρεθεί και χώροι αγκυροβολίας, όπως στη θέση «Παλιοφάναρο», που βρίσκεται στις βορειοδυτικές ακτές της νήσου Περιστέρας, στη νησίδα Παραός, νοτιοανατολικά της Αλοννήσου και στον όρμο Πλανήτη της νήσου Κυρά–Παναγιάς.
Στις θέσεις αυτές υπάρχουν άγκυρες διαφόρων εποχών και διάσπαρτη κεραμική.
Παρά τις εκτεταμένες υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες που έχουν γίνει στο ΕΘΠΑΒΣ, μεγάλο τμήμα του παραμένει αρχαιολογικά ανεξερεύνητο. Υπάρχουν ενδείξεις και για άλλα ναυάγια, των οποίων η θέση δεν έχει προς το παρόν αποσαφηνιστεί. Οι μελλοντικές υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες στο χώρο, αναμφισβήτητα θα αποκαλύψουν και άλλες σημαντικές αρχαιότητες, που θα προσθέσουν ακόμα περισσότερα στοιχεία για την αρχαία ναυπηγική, τη ναυσιπλοΐα και τη φυσιογνωμία της περιοχής στο πέρασμα των αιώνων.
Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές και τα μέχρι σήμερα υπάρχοντα στοιχεία από υποβρύχιες και χερσαίες (π.χ. Κοκκινόκαστρο, Γαρμπίτσα) αρχαιολογικές έρευνες, προκύπτει ότι από τα προϊστορικά χρόνια ο θαλάσσιος χώρος των Βορείων Σποράδων κατείχε σημαντική θέση στην ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας, συνδέοντας τα νησιά των Βορείων Σποράδων, μέσω των θαλάσσιων δρόμων, με τα λιμάνια των μεγαλύτερων εμπορικών κέντρων της εποχής.
Σήμερα για πρώτη φορά στην Ελλάδα δρομολογείται η δημιουργία επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων σαν υποβρύχια μουσεία, δυνάμει του Ν. 3409/2005 «Καταδύσεις αναψυχής και άλλες διατάξεις».
Μεταξύ των πρώτων αυτών επισκέψιμων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων, έχει επιλεγεί και ο ενάλιος αρχαιολογικός χώρος του ΕΘΠΑΒΣ.
Η ανάδειξη των ναυαγίων «ως επισκέψιμων χώρων», με βασική προϋπόθεση την προστασία και διαφύλαξη τους, θα αποτελέσει πόλο έλξης του εναλλακτικού τουρισμού (καταδυτικού τουρισμού) σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, ενώ θα συμβάλλει στην τουριστική ανάπτυξη της περιοχής.
ΠΗΓΗ: Περί Αλός http://perialos.blogspot.gr/2015/09/blog-post.html
Το Περί Αλός προτείνει:

Κατάδυση στον όρμο Καταφυγή. Πιέσατε ΕΔΩ
"3.800 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ..." ΠιέσατεΕΔΩ
Μια ιστορία γραμμένη από… μία βόμβα! Πιέσατε ΕΔΩ
Bristol Beaufighter «Ψιθυριστός Θάνατος» στον βυθό… Πιέσατε ΕΔΩ
MAMINA RITORNERO… ΜΑΝΟΥΛΑ ΘΑ ΕΠΙΣΤΡΕΨΩ. Μια απίστευτη ιστορία, μια απίστευτη τραγωδία. ΠιέσατεΕΔΩ
perialos.blogspot.gr