ΙΩΝΙΑ: « ΤΟ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΥΠΟ ΤΟ ΦΩΣ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΑΠΟΡΡΗΤΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ»

Ἡ κτηνωδία καὶ ἡ ἀχαλίνωτη ἀγριότητα τῶν στρατευμάτων τοῦ Κεμᾶλ.
ΧΑΡΗΣ ΤΣΙΡΚΙΝΙΔΗΣ
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ: ΕΧΩ ΟΠΛΟ ΤΗΝ ΑΓΧΟΝΗ…
Το Νοέμβριο του 1922 ο Γάλλος δημοσιογράφος Ρενέ Πυώ εκτύπωσε ένα 14σέλιδο φυλλάδιο με τίτλο: «LE GRANDE PITIE DES CHRETIENS D’ ORIENT» (Η μεγάλη ευσπλαχνία των χριστιανών της Ανατολής). Το φυλλάδιο πουλιόταν αντί 2 γαλλικών φράγκων και οι εισπράξεις αποστέλλονταν υπέρ των προσφύγων.
Ιδού, χαρακτηριστικά αποσπάσματα:
«Μια τεράστια κραυγή απελπισίας υψούται από τη χριστιανική Ανατολή. Μια ολόκληρη ράτσα, αυτή των Μικρασιατικών Ελλήνων βλέπει ν’ απλώνεται πάνω της το νεκροσέντονο του θανάτου, και η αρμενική ράτσα συμμερίζεται αυτήν την αγωνία, θύμα της Κωνσταντινίκης τρέλας και της όχι λιγότερο τρελής Ευρωπαϊκής πολιτικής, περιπλανάται, ξεριζωμένη, εξαντλημένη, πεινασμένη και με σχισμένη καρδιά, ικετεύει μια βοήθεια, την οποία η Παλιά Ελλάδα, καταστρεμμένη, δεν μπορεί να τη δώσει.

Υπάρχουν, τώρα, στα νησιά του Αιγαίου, στη Θράκη, στη Μακεδονία, στη Κρήτη, στην Ηπειρωτική Ελλάδα περισσότερο από ένα εκατομμύριο αναστατωμένοι πρόσφυγες, στην πλειοψηφία γυναίκες, παιδιά, και γέροι, για τους οποίους η αυγή της μεθεπομένης θα είναι ίσως η αρχή της αγωνίας…
Δεν είναι δυνατό, ανθρωπιστικά, να διανοηθούμε ότι ένα τόσο απίθανο ολοκαύτωμα είναι επιταγή του πεπρωμένου, ενώπιον του οποίου θα πρέπει να υποκλιθούμε με μια περιφρονητική αδιαφορία.
Αν ο πολιτισμός μας έφτασε σε αυτόν τον τερατώδη εγωισμό, δεν έχουν άδικο αυτοί που διακηρύσσουν τη χρεοκοπία του.
Αν οι χριστιανικοί λαοί της Ευρώπης παραδέχονται ότι οι αδελφοί τους της Ανατολής μπορούν να εξαφανιστούν, χωρίς να επιχειρηθεί να γίνει το παν για να σωθούν, λοιπόν τότε, κλείστε τις πόρτες των εκκλησίων και των ναών, και οι άνθρωποι να παύσουν να λέγουν το “σύμβολο της πίστεως”, το οποίο είναι ένα ψέμα στο στόμα τους.
Ο καθένας ας κρατήσει τις ιδέες του για τα πολιτικά αίτια του δράματος, τα θύματα είναι ξένα γι’ αυτά. Οι χιλιάδες των γυναικών, των παιδιών, και των γέρων δε φταίνε σε τίποτε για ό,τι συνέβη. Εκτός αν θεωρεί κανείς ότι η απλή και καθαρή εξαφάνιση τους είναι το πιο αποτελεσματικό μέσο για να διευθετηθεί το Ανατολικό ζήτημα! Αυτή ήταν η θέση του Ταλαάτ, αυτού του μεγάλου Τούρκου υπουργού, του οποίου ο θάνατος υπήρξε ένα εθνικό πένθος για την Τουρκία.
Ο Ταλαάτ, να το θυμηθούμε, τηλεγραφούσε, στις 15 Ιαν. 1915, στους νομάρχες του:
«Πληροφορούμεθα ότι μέσα σε ανοιχτά ορφανοτροφεία, σε ορισμένες πόλεις, δέχονται παιδιά ατόμων που γνωρίζετε (χριστιανών). Καθώς η κυβέρνηση θεωρεί επιζήμια την ύπαρξη τους, είναι σαν να ενεργούν εναντίον της επιθυμίας της κυβέρνησης, με το να τρέφουν και να παρατείνουν τη ζωή αυτών των παιδιών, σαν να έχουν ευσπλαχνία γι’ αυτά…».
Στις 9 Σεπτ. 1915, ο Ταλαάτ τηλεγραφούσε στο νομάρχη Χαλεπίου:
«Το δικαίωμα των Αρμενίων να ζήσουν και να εργαστούν στο έδαφος της Τουρκίας είναι απόλυτα καταργημένο. Η κυβέρνηση αναλαμβάνοντας όλη την ευθύνη επί του θέματος αυτού, διέταξε να μην μείνουν, ακόμη παιδιά στην κούνια».
Αυτοί, οι οποίοι ερωτούν γιατί οι χριστιανικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας και της Θράκης, ελληνικοί και αρμενικοί, έφυγαν εγκαταλείποντας το παν… θα καταλάβουν ίσως υπό το φως αυτών των δύο τηλεγραφημάτων ότι είναι αδύνατη, η ζωή σ ένα κράτος όπου, στον 20ο αιώνα, ένας υπουργός των Εσωτερικών μπορεί να συντάξει και να υπογράψει παρόμοια πράγματα…
…………
Ο κύριος Ντόναλντ Κλαρκ (Donald Clark) μεταδίδει από τη Θεσσαλονίκη στην Αγγλική Επιτροπή Βοήθειας, την ακόλουθη εκτίμηση:
«Δεν ενδιαφέρει να έχει κανείς μια γνώμη για την καταστροφή της Σμύρνης. Αυτό που πρέπει να γνωρίζει είναι ότι υπάρχουν εδώ χιλιάδες άνθρωποι που υποφέρουν… Δύο ή τρία πλοία, γεμάτα από τους δυστυχείς αυτούς πρόσφυγας έφτασαν εδώ, όλες τις μέρες της τελευταίας εβδομάδας… Είναι κατά το πλείστον γυναίκες, παιδιά και γέροι, τους νέους άνδρες δεν τους επιτράπηκε ν’ αναχωρήσουν….
Ο πρόξενος της Αγγλίας, στα Χανιά τηλεγράφησε ότι, στις 7 Οκτωβρίου υπήρχαν ήδη 27.500 πρόσφυγες στην Κρήτη
Από ένα άλλο ιδιωτικό γράμμα γραμμένο από την κυρία Δέλτα (εννοεί Πηνελόπη Δέλτα, τη γνωστή κόρη του Ε. Μπενάκη) προς την κυρία Αντωνίου Μπενάκη, πήρα το ακόλουθο απόσπασμα:
‘’Ή εργασία εδώ με τους πρόσφυγες είναι δυσβάσταχτη. Σας τηλεγραφήσαμε ότι δεχθήκαμε το τηλεγράφημα του Αντωνίου μαζί με τις 500 λίρες στερλίνες και τη δική σας δεύτερη αποστολή των 100.000 δραχμών. Εγκατέστησα ένα εργαστήριο με τα χρήματα που διαθέτω. Δίνουμε εργασία στους πρόσφυγες οι οποίοι ψάχνουν να ράβουν. Και τα ραμμένα τα διανέμουμε στους πρόσφυγες. Είναι όλοι τους χωρίς ρούχα. Πολλοί μεταξύ αυτών σώθηκαν κολυμπώντας…Όποιο ποσό χρημάτων και να έχετε συγκεντρώσει, θα είναι μια σταγόνα νερού στη θάλασσα.
Αγόρασα ένα μεγάλο απόθεμα υφάσματος. Το μοίρασα μεταξύ των φίλων μας, που ράβουν χωρίς διακοπή…
…Μέσα σε πέντε ημέρες, εκτός των 25.000 προσφύγων που βρίσκονται στο Πειραιά, 200.000 άλλοι φθάνουν…’’».
Και ο Ρενέ Πυώ καταλήγει:
«Ο πολιτισμένος κόσμος δεν απειλείται μόνον από άποψη υλική, απειλείται μέσα στη ψυχή του.
Παριστάμεθα απαθείς σ’ ένα από τα μεγαλύτερα δράματα της ιστορίας, και η αδιαφορία μας θα έχει κάποια θεία τιμωρία, δύσκολο να προσδιοριστεί, αλλά αναπόφευκτη.
Την Κυριακή 22 Οκτωβρίου, τελευταία ημέρα της ελληνικής κατοχής, ο ορθόδοξος μητροπολίτης Αδριανούπολης συγκέντρωσε στον καθεδρικό ναό, που η θεμελίωση του ανάγεται στον 11ο αιώνα, το ποίμνιο του, το οποίο επρόκειτο ν’ αναχωρήσει…
Ποτέ, ίσως, μια λειτουργία δε γιορτάστηκε μ’ ένα πιο τραγικό μεγαλείο. Υπό το Βυζαντινό τρούλο, με τα χρυσά, επικαλυμμένα από την καπνιά των κεριών, συνωστίστηκε ένα πλήθος τεράστιο, χωρικοί με λασπωμένες περικνημίδες, δυστυχείς μητέρες, σφίγγοντας στις αγκαλιές τους τα παιδιά τους. ολόκληρες ξεριζωμένες οικογένειες, αναχωρώντας για το άγνωστο. Επί του εικονοστασίου τα πρόσωπα των ιερών ηρώων της χριστιανικής εποποιίας, οι άγιοι και οι μάρτυρες, περιστοίχιζαν αυτά του Σωτήρα και της Παναγίας, φωτισμένα από μικρές λάμπες που δεν πρέπει να σβήσουν.
Ο μητροπολίτης, με άσπρα γένια και μαλλιά, παρακαλεί για ανάπαυση των ψυχών αυτών, που θα έμεναν υπό το χώμα, που αυτοί εγκατέλειπαν. Ζητεί την προστασία του Υψίστου γι’ αυτούς που επρόκειτο ν’ αναχωρήσουν χωρίς ελπίδα επιστροφής, και επί όλων, άπλωσε τα χέρια του για μια υπέρτατη ευλογία.
Τα φώτα έσβησαν, το πλήθος αποχωρεί βραδέως. Τα αντικείμενα λατρείας φορτώνονται επί των κάρων, ο καθεδρικός ναός κλείνει…
Μόνο ένα εκκλησάκι θα μείνει ανοιχτό, από έναν ιερέα, ονομαζόμενον Πυθαγόρα, διαμονή για πενήντα χριστιανούς, οι οποίοι προτίμησαν να μην φύγουν.
Στην Μικρά Ασία εδώ και μερικές εβδομάδες, οι χριστιανικές εκκλησίες είναι κλειστές. Οι πιστοί είναι νεκροί, αιχμάλωτοι ή διατελούν εν φυγή. Δε μένει παρά η παρωδία του Παπα-Ευθύμ.
Η πατρογονική κληρονομιά, η πλέον ακριβή της χριστιανοσύνης, οι Επτά Μητροπόλεις των αρχέγονων Εκκλησιών. Φιλαδέλφειας, θυατείρων, Σμύρνης, Εφέσου, Περγάμου, Λαοδικείας και Σάρδεων, στις οποίες ο απόστολος Ιωάννης απηύθυνε το μήνυμα της Αποκάλυψης, εκμηδενίστηκαν…
…Η εκκλησία του Χριστού υπέστη σήμερα μια από τις πιο φοβερές ήττες…
Στις κρίσιμες ώρες που περνά η Ευρώπη, ενώ κανείς δεν ξέρει τι θα γίνει αύριο, δε θα είναι ο εγωισμός που θα φέρει τη σωτηρία, θα είναι η βοήθεια των μέσων μας προς όλους όσοι υποφέρουν, με την οποία θα επαναφέρουμε την ειρήνη στη γη. Καμιά προσπάθεια όσο μικρή κι αν είναι, δεν είναι ευκαταφρόνητη. Είθε ο καθένας να δώσει κάτι λίγο απ’ ό,τι έχει, για εκείνους που δεν έχουν τίποτε…».
Παρά τη γενική καθοδήγηση της γαλλικής κυβέρνησης προς τους Γάλλους αξιωματικούς και δημοσιογράφους, ν’ αποκρύπτουν τα εγκλήματα των Τούρκων ή να τα παραποιούν, μερικοί έντιμοι Γάλλοι είπαν την αλήθεια.
Ένας από αυτούς, ο Γάλλος Ζουμπέρ (Joubert), υπεύθυνος του παραρτήματος της τράπεζας «Credit Foncier», στη Σμύρνη, όταν έφτασε στη Μασσαλία, μπροστά σε πολλούς ανθρώπους, είπε1:
«Το βράδυ της ημέρας που ξέσπασε η πυρκαγιά βγήκα από το σπίτι μου, το οποίο βρισκόταν σε μια κάθετο της οδού Χατζηστάμου. Πήγα στο δρόμο αυτό για να πληροφορηθώ για το τι συνέβαινε… Εκεί συνάντησα ένα τμήμα διακοσίων – τριακοσίων οπλισμένων Τούρκων. Αφού τους είπα ότι είμαι Γάλλος τους ρώτησα τι ψάχνουν. Μου απάντησαν ψύχραιμα ότι είχαν διαταγές να πυρπολήσουν τη συνοικία. Προσπάθησα να τους κάνω ν’ αλλάξουν γνώμη, αλλά αυτοί απάντησαν: ‘’Είναι ανώφελο, φύγετε εσείς, φύγετε’’. Πράγματι, λίγο χρόνο μετά που εγκατέλειψα το σπίτι μου, οι εμπρηστικές βόμβες άρχισαν να πέφτουν βροχηδόν πάνω του».
Στα ελληνικά αρχεία του υπουργείο Εξωτερικών εντοπίσαμε μια προσωπική έκθεση του Άγγλου ιερέα Τσαρλς Ντομπσον (Charles Dobson), την οποία συνέταξε, ενώ βρισκόταν στη Μάλτα καθ’ οδόν προς την Αγγλία. Ιδού, μερικά αποσπάσματα της:
«Ήμουν στη Σμύρνη όταν τα κεμαλικά στρατεύματα μπήκαν στην πόλη. Μερικές μέρες πριν την είσοδο τους υπήρξε αυξημένος φόβος μεταξύ των κατοίκων. Κλήθηκα από το μητροπολίτη Χρυσόστομο και βρήκα αυτόν, και τους άμεσα γύρω του, να φοβούνται για υπερβασίες, όταν θα έφταναν οι Τούρκοι.
Ο μητροπολίτης μου έδωσε ένα μήνυμα, υπογεγραμμένο από αυτόν και τους άλλους αξιωματούχους, περιλαμβανομένου του Αρμενίου αρχιεπισκόπου, παρακαλώντας με να το στείλω με βιασύνη στον αρχιε- πίσκοπο του Καντέρπουρυ. Ήταν μια έκκληση προς εκείνον να χρησιμοποιήσει την επιρροή του στη βρετανική κυβέρνηση, προκειμένου να επιτευχθεί μια συμφωνία με τον Κεμάλ έξω από την πόλη ή στο ενδεχόμενο μιας εισόδου, να εξασφαλιστεί η προστασία ή τουλάχιστον οι ζωές του λαού του.
Λυπούμαι που άφησα αυτό το μήνυμα κρυμμένο στο γραφείο μου. Θα ήταν κακό αν κατασχόταν σε αυτές τις τραγικές ημέρες. Η τελευταία φράση ήταν μια έκκληση: “Στο όνομα του Χριστού βιαστείτε, ενόψει της επικείμενης συμφοράς”.
Από κοινού με όλους τους Βρετανούς, τους οποίους συμβουλεύτηκα, δεν νομίσαμε ότι οι Τούρκοι θα συμπεριφέρονταν με τέτοιο τρόπο όπως δικαιολογούσαν οι φόβοι του μητροπολίτη.
Εντούτοις, έδωσα το μήνυμα στο σερ Άρμοντ ντε Μπωβουάρ Μπροκ (Armond de Bauvoir Brock) ανώτατο ναυτικό διοικητή…
…Με συμβούλευσε να χρησιμοποιήσω τη διακριτικότητα μου καλώντας τον αρχιεπίσκοπο του Καντέμπουρυ. Αλλά σε κάθε τηλεγράφημα που θα έστελνα να πρόσθετα ότι ο Βρετανός ναύαρχος είχε δει το μήνυμα. Στο ενδεχόμενο διατάραξης της τάξης, ήταν προετοιμασμένος να δώσει, με τη δύναμη του, προστασία σε όλα τα τμήματα της Κοινότητας…
…Ζήτησα από το ναύαρχο εξουσιοδότηση να δημοσιεύσω, στο όνομά του, ένα μήνυμα στον τύπο. Είπε ότι θα μπορούσα να πω τη γνώμη του, ότι οποιαδήποτε κατάληψη θα γίνει με τάξη και ότι συμβούλευε τον καθένα να κοιτάξει τους πρόσφυγες που έχουν επισωρευτεί στην πόλη και ν’ αποφύγει να δώσει οποιαδήποτε πρόκληση.
Πήγα το μήνυμα του ναύαρχου σε μια συνεδρίαση έξι μελών με επιρροή, στο Αρχηγείο της “Μικρασιατικής Άμυνας”… Έμαθα ότι υπήρχε ακόμη ελπίδα, ότι μια αξιόλογη μερίδα του υποχωρούντος στρατού, βοηθούμενη από εθελοντές πολίτες, θα ήταν ικανή να κρατήσει την πόλη και τα περίχωρα της, μέχρι το χρόνο που οι σύμμαχοι θα επενέβαιναν για να διευθετηθεί μια ανακωχή. Έγραψα το μήνυμα του ναυάρχου και το παράδωσα, μαζί με πέντε μελη του Συνδέσμου στον Τύπο. Ένα από αυτά με συνόδευσε να πάμε στο μητροπολίτη. Τα μέλη μου ζήτησαν να διευκολύνω να έχουν μια συνέντευξη με το ναύαρχο, καθώς είχαν πληροφορίες για τουρκική συνωμοσία στην πόλη…
…Βρήκα το μητροπολίτη γεμάτο από οδυνηρή ανησυχία σχετικά με το λαό του και μη καθησυχασμένο απόλυτα από την άποψη του ναυάρχου, καθώς ο ίδιος αισθανόταν ότι γνώριζε τους Τούρκους καλύτερα από τους Άγγλους αξιωματικούς.
Αυτή ήταν η τελευταία φορά που είδα το μητροπολίτη. Ήταν, αληθινά, ένας μάρτυρας, ο οποίος πέθανε παραμένοντας στο μέσο του λαού του…
…Η είσοδος του κεμαλικού ιππικού ήρθε νωρίτερα απ’ ό,τι οι περισσότεροι από μας αναμέναμε. Προσωπικά ενημερώθηκα για την παρουσία τους, καθώς, επιστρέφοντας από το προξενείο μέσα από ένα οπίσθιο δρόμο, απότομα υπήρξε ένας μεγάλος ήχος από κραυγές, και μια γυναίκα ρίχτηκε στη θάλασσα.
Την επόμενη στιγμή, περίπου μια ίλη ιππικού έστρεψε τη γωνία με καλπασμό… Σ’ ένα πλάγιο δρόμο μια φευγαλέα ματιά μου έπιασε ιππείς να περνούν κατά μήκος της προκυμαίας.
…Όταν έφτασα στο σπίτι, βρήκα τη μάζα των ανθρώπων στην αυλή γεμάτους φόβο.
Ήδη μερικοί Τούρκοι πολίτες άρχισαν τη ληστεία και τη κακομεταχείριση των Ελλήνων προσφύγων…
…Είχα μια αίσθηση ανακούφισης ότι κάποια κατάλληλη αρχή είχε έρθει για ν’ αναλάβει τη διοίκηση της πόλης…
…Έφεδροι Ιταλοί έφιπποι συνεργάζονταν με τις τουρκικές περιπόλους για την αστυνόμευση της πόλης. Μετέφερα έναν τραυματισμένο άνδρα μέσα στην εκκλησία μου• αυτός πέθανε κατά τη διάρκεια της νύχτας…
…Την επόμενη μέρα, Κυριακή, πήγα στην Ορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, η οποία όπως όλες οι εκκλησίες ήταν γεμάτη από πρόσφυγες…
…Ήταν ιδιαίτερα σπαραχτικό το θέαμα μιας ομάδας από γυναίκες και παιδιά, και ένα νέο κορίτσι, πυροβολημένο στο στήθος, με ρούχα ματωμένα πάνω στους μηρούς και τα γεννητικά της όργανα…
…Γρήγορα χειροτέρεψε η πειθαρχία…
…Υπήρξαν ανεξέλεγκτοι πυροβολισμοί, λεηλασίες και βιασμοί παντού…
…Στον πίσω δρόμο, ακόμη και υπήκοοι των μεγάλων δυνάμεων ληστεύτηκαν…
…Οι άνδρες οδηγούνταν μακριά. Μια μέρα άκουσα πίσω από τα σπίτια μας, πολλές ζητωκραυγές, από τις οποίες αναγνώρισα την τουρκική λέξη “πατισάχ” (σουλτάνος, νομίζω). Κοιτάζοντας έξω είδα περίπου διακόσιους Έλληνες και Αρμενίους2 οδηγούμενους και φρουρούμενους από Τούρκους στρατιώτες. Έμαθα αργότερα, από απόλυτα αξιόπιστη πηγή, ότι αυτοί οι άνδρες ακολούθως κατακρεουργήθηκαν.
Μπορεί κανείς να δώσει μια πλειάδα μεμονωμένων συμβάντων, τα οποία αποδεικνύουν την απόλυτη αποχαλίνωση της λαγνείας και της κτηνωδίας στις τάξεις των κεμαλικών στρατευμάτων. Δε θ’ αναφέρω παρά μόνο ένα: Ένα αγοράκι μου έφερε ένα μήνυμα, από τους ιερείς μιας ορθόδοξης εκκλησίας. Λέγοντας μου ότι έπρεπε να πάω και να περάσω τη νύχτα με αυτούς, για να τους παρέξω προστασία, γιατί είχαν προειδοποιηθεί για μια μελετούμενη επίθεση κατά της εκκλησίας, ενώ αυτοί εγνώριζαν ότι το προηγούμενο βράδυ, Τούρκοι στρατιώτες έκαψαν μια άλλη εκκλησία κι εκεί ακρωτηριάσθηκαν άνδρες και βίασαν γυναίκες.
Η περίπτωση του συνταγματάρχη Μέρφυ3 (Murphy) απεικονίζει την αχαλίνωτη αγριότητα των κανονικών (στρατευμάτων) του Κεμάλ. Κτύπησαν στην πόρτα του, στον Μπουρνόβα, βίασαν τις υπηρέτριες του, και όταν αυτός επιχείρησε να τις προστατεύσει τον χλεύασαν στολίζοντας με οικιακά σκεύη. Οι κόρες του διέφυγαν τη μοίρα των υπηρετριών, παρακαλώντας τον επικεφαλής αξιωματικό, ο οποίος μη όντας ικανός να ελέγξει τους άνδρες του, μόνο τις συμβούλευε να κρυφτούν. Ο συνταγματάρχης Μέρφυ κτυπήθηκε και υβρίστηκε. Τελικά τον σήκωσαν και τον πυροβόλησαν. Η σύζυγος του, μια κυρία προχωρημένης ηλικίας, λιποθύμησε. Αφού παρέμεινε πληγωμένος επί αρκετή ώρα, ο συνταγματάρχης Μέρφυ διασώθηκε από τον σερ Χάρι Λαμπ (Harry Lamb). Προσωπικά μεταφέρθηκε στο σπίτι του Άγγλου… (δεν αναγράφεται τ’ όνομά3). Η γυναίκα και οι θυγατέρες του αναγκάστηκαν να τον αφήσουν με την έκρηξη της φωτιάς. Αυτός πέθανε τα μεσάνυκτα και το νοσοκομείο εκκενώθηκε…
…Ενώ συνομιλούσα με το λοχαγό Χολ (HOLE) την προηγούμενη της πυρκαγιάς, στον κήπο του προξενείου, ένας άνδρας έπεσε στον κήπο από την οροφή ενός συνεχόμενου σπιτιού…
…Σε μια άλλη ευκαιρία, ένας αιχμάλωτος, δεμένος με αριθμό άλλων αιχμαλώτων, έκοψε τα δεσμά του, γονάτισε και φίλησε τα πόδια μου. Σε αυτή την περίπτωση, καθώς και σε άλλες, ήμουν αδύναμος να κάνω οτιδήποτε.
Το πρωί της πυρκαγιάς, η κατάσταση έγινε τόσο κακή, ώστε υπήρξε μια γενική επιβίβαση των Ευρωπαίων…
…Στους πίσω δρόμους μεγάλος αριθμός τρομαγμένων ανθρώπων, κρατώντας παιδιά και κλινοσκεπάσματα’ μερικοί από αυτούς υβρίζονταν, ένας άνδρας είχε το πρόσωπο συνθλιμμένο και το στόμα του αιμορραγούσε. Υπήρχε συνεχής πυροβολισμός στους πίσω δρόμους…
Οι Τούρκοι λήστευαν παντού… Η γενική ατμόσφαιρα ήταν φοβερή…
…Ήμουν έκπληκτος, όταν στην Ιταλία και ακόμη στη Γαλλία βρήκα πόσο απρόθυμοι είναι μερικοί κύκλοι να πιστέψουν στην ενοχή των τουρκικών στρατευμάτων στην πυρπόληση της Σμύρνης…
…Κατά την, επί ένα μήνα, παραμονή μου στο Λαζαρέτο της Μάλτας. ως πρόσφυγας, εγώ και οι συνάδελφοί μου πρόσφυγες, συγκρίναμε τις εμπειρίες…
…Ήμασταν ο Χέρμπερτ (Herbert), ο Χουίταλ Σίνιορ (Whitall Sinior), ο Ρόμπερτ Χάντκινσον (Robert Hadkinson) με το γιο του, Επστέιν (Epstein), και τρεις ιερείς Βρετανοί, αντίστοιχα στη Σμύρνη, στον Μπουρνόβα και στο Μπουτζά…
…Κανείς από αυτούς δεν ήταν επηρεασμένος από οποιαδήποτε άλλη θεώρηση παρά μόνο από τη διαπίστωση της αλήθειας… Όλοι σχηματίζουν μια αληθινή κατηγορία κατά των Τούρκων, διότι είχαν τόσο πολύ παραλείψει να ενισχύουν την πειθαρχία, ώστε τα φανατικά τους στοιχεία σε μια έξαρση ξενοφοβίας, που συντηρήθηκε από την άδεια ληστειών τριών ημερών, έβαλαν φωτιά στην πόλη, με την ελπίδα να ξεριζώσουν τα μη μουσουλμανικά και μη εβραϊκά στοιχεία.
Είναι ενδεικτικό ότι η φωτιά ξέσπασε σε αρκετά μέρη με πολύ μικρά διαλείμματα χρόνου, σκοπώντας σε μια συστηματική πυρπόληση, τέτοια που μόνο ένα καλά οργανωμένο κίνημα μπορούσε να επιτελέσει. Επίσης ότι η πόλη πυρπολήθηκε αμέσως μόλις άλλαξε ο άνεμος, ο οποίος τις τρεις προηγούμενες ημέρες ήταν προς τη γενική κατεύθυνση της τουρκικής συνοικίας…
…Πρόσφατα συνάντησα μια νοσοκόμα, η οποία εγκατέλειψε την πόλη, δέκα ημέρες μετά την πυρκαγιά, και η οποία μου είπε ότι η εργασία της ήταν να βγάζει βολίδες από τραυματισμένα παιδιά και η οποία επίσης ήταν αυτόπτης μάρτυρας βιασμών Ελληνίδων γυναικών. Αναφέρω αυτό για να δείξω ότι η τουρκική μεταχείριση των χριστιανικών πληθυσμών δεν ήταν ένα ξαφνικό ξέσπασμα αλλά μια συνειδητή πολιτική.
Ο αιδεσιμότατος Ρόμπερτ Ας (Robert Ashe) τώρα ιερέας στην Καρθαγένα (Ισπανία) μου είπε για την τύχη του Έλληνα ιερέα της Μπουτζά. Ο πληροφοριοδότης του ήταν ο αδελφός του Ρουμάνου προξένου. Σύμφωνα με αυτόν, ο ιερέας αυτός τυφλώθηκε κι έπειτα σταυρώθηκε πάνω στη θύρα του σπιτιού του ιερέα Γκόρντον στη συνοικία Μπουτζά.
Οι Τούρκοι στρατιώτες κάρφωσαν τα χέρια και τα πόδια του με πέταλα αλόγων.
Ήταν νεκρός όταν ο αδελφός του προξένου τον είδε• του φίλησε τα χέρια του και τον άφησε εκεί…».
Έτσι, μέσα σε φλόγες, σε δολοφονίες των Μικρασιατών ανδρών (από 14 έως 60 χρόνων), με βιασμούς και αρπαγές κοριτσιών και γυναικών και με συνεχείς ξεριζωμούς έκλεισε το 1922.
Στη Λωζάνη άνοιγαν οι συνομιλίες ειρήνης!
1. Rene Puaux: “Les Derniers Jours de Smyrne». Ομοίως στη Gibraltar Diocese Gazette αρ. 2. τόμος VI. Νοε. 1922.
2. Τους άνδρες που τους οδηγούσαν στη σφαγή ενώ τους ανάγκαζαν καθ’ οδό να φωνάζουν: Ζήτω ο Πατισάχ! Ζήτω ο Κεμάλ!
3. Ήταν απόστρατος του Αγγλοϊνδικού στρατιωτικού ιατρικού σώματος.
 e-istoria