Η δράση του ηφαιστείου στην Θήρα – 1660-1613 π.Χ.

Η περιοχή του Αιγαίου θεωρείται κατεξοχήν ηφαιστειογενής ζώνη, περιοχή δηλαδή, όπου λόγω των πολλών τεκτονικών ρηγμάτων, επιτρέπεται συχνά η ώθηση του μάγματος από τον πυρήνα της γης προς το φλοιό της. Τα ηφαίστεια της Αίγινας, των Μεθάνων, του Πόρου, της Μήλου, της Κιμώλου, της Πολυαίγου,( Η Πολύαιγος ή Υπόληβος ή Πόληβος είναι ένα κυκλαδίτικο νησί του Αιγαίου Πελάγους. Βρίσκεται 2 χλμ. νοτιοανατολικά της Κιμώλου, 6,2 χιλιόμετρα ανατολικά της Μήλου και 15 χλμ. νοτιοδυτικά από την Σίφνο) της Φολεγάνδρου, της Θήρας, της Νισύρου και της Κω σχηματίζουν το λεγόμενο Αιγαιακό ηφαιστειακό τόξο, στα νότια κράσπεδα της καταποντισμένης Αιγαιίδος.

Στον ίδιο ηφαιστειακό άξονα ανήκουν
και τα ηφαίστεια της Τρωάδος, της Μυτιλήνης και της Χίου, ενώ ένα δεύτερο τόξο, παράλληλο με το πρώτο σχηματίζουν τα ηφαίστεια του Οξύλιθου, της Κύμης, της Λήμνου, της Ίμβρου, της Σαμοθράκης, των Φερρών και της Θράκης. Σε όλες αυτές τις τοποθεσίες βρίσκονται συγκεντρωμένα πολύτιμα ηφαιστειακά ορυκτά, τα οποία οι άνθρωποι εκμεταλλεύθηκαν συστηματικά από τις πρώιμες κιόλας περιόδους της προϊστορίας.

Η γεωμορφολογία του ηφαιστείου της Θήρας από 3.000.000 χρόνια μέχρι 3.700 χρόνια πριν.
Η εξόρυξη, η διακίνηση και η επεξεργασία των ηφαιστειακών ορυκτών, το σημαντικότερο από τα οποία ήταν από οικονομική άποψη ο οψιανός, έδωσαν το στίγμα στην τεχνολογία και την οικονομική ζωή της προϊστορικής κοινωνίας.

Το Ηφαίστειο της Θήρας
Το σπουδαιότερο ηφαίστειο του Αιγαίου, με γνώμονα τις συνέπειες που είχε στην ιστορική πορεία του χώρου, είναι αυτό της Θήρας. Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στη Θήρα ανάγεται στην Τριτογενή περίοδο, ενώ η πρώτη μεγάλη έκρηξη στο νησί έλαβε χώρα στο τέλος του Πλειστόκαινου.

Από αυτή την εποχή και μετά ακολούθησαν πολλές μεσαίας κλίμακας εκρήξεις, που κατέληξαν στην κολοσσιαία έκρηξη του ηφαιστείου στο τέλος της Υστερομινωικής I περιόδου, κατά την οποία καταποντίστηκαν μεγάλα τμήματα του νησιού και ακολούθησε ο διαμελισμός του σε τρία μικρότερα νησιά, τη Θήρα, τη Θηρασία και το Ασπρονήσι.


Η αρχαία Στρογγύλη . Με κόκκινη γραμμή το περίγραμμα του αρχαίου νησιού που σχεδίασε στο AutoCad .Ο Τοπ. κ.ΣΟΦΙΑΣ
Μια γλαφυρή εικόνα αυτής της ηφαιστειακής έκρηξης μας δίνει η σημερινή όψη του νησιού, όπου διακρίνονται σε πολλά σημεία τα μέχρι 60 μ. ύψος στρώματα των προϊόντων της ηφαιστειακής μάζας και διατηρείται ανέπαφος ο επιβλητικός νέος κρατήρας του ηφαιστείου, στη νήσο Νέα Καμένη. Την εικόνα της βίαιης καταστροφής των προϊστορικών οικισμών του νησιού της Θήρας, που ανήκει γεωγραφικά στις Κυκλάδες αλλά από πολιτιστική άποψη στο Μινωικό πολιτισμό, μας δίνουν σήμερα τα ερείπια του οικισμού του Ακρωτηρίου. ΔΕΣ ΤΟ ΑΚΡΩΤΗΡΙ ΤΗΣ ΘΗΡΑΣ

Θήρα : Η παλαιά Καμένη κοιτώντας από την νέα Καμένη
Η ταφή του οικισμού μέσα σε στρώματα ελαφριάς ηφαιστειακής τέφρας προφύλαξε τα ερείπια από τη φυσική διάβρωση, επιτρέποντας έτσι την καλή διατήρηση των κτηρίων που μας παρέχουν την πληρέστερη εικόνα μιας μινωικής πόλης. Μέσα στα ερείπια της πόλης, που αντιπροσωπεύουν μόλις το ένα δέκατο της αρχικής έκτασης του οικισμού, αναγνωρίζονται τα σημάδια της βίαιης καταστροφής από την ορμητική εκτίναξη του ηφαιστειακού υλικού στον τρόπο που κατέρρευσαν τα κτήρια και την κάλυψη του εσωτερικού τους με στρώματα τέφρας και ελαφρόπετρας.

Η πόλη φαίνεται ότι εγκαταλείφθηκε βιαστικά από τους κατοίκους της λίγο πριν από την έκρηξη, με αποτέλεσμα να παραμείνουν κατά χώραν (in situ) αναρίθμητα χρηστικά αντικείμενα και πολύτιμα σκεύη. Τα κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού που διατηρήθηκαν εκεί σε άριστη κατάσταση -είτε πρόκειται για κτιριακές εγκαταστάσεις είτε για κινητά ευρήματα- είναι τόσο πλούσια ώστε το Ακρωτήρι να θεωρείται η Πομπηία της εποχής του Χαλκού και να αποτελεί μια ανεξάντλητη πηγή πληροφοριών για τη ζωή στη Μινωική εποχή.

Η Μινωική Έκρηξη
Η Μινωική έκρηξη συνέβη μεταξύ 1660 – 1613 π.Χ. και  κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Ήταν μία από τις μεγαλύτερες πλινιακές εκρήξεις (Οι Πλινιακές εκρήξεις είναι βίαια εκρηκτικά επεισόδια που παράγουν τεράστιες μεταγωγικές στήλες τέφρας και αερίων που ανέρχονται σε ύψος μέχρι και 45 χλμ  στη στρατόσφαιρα. Αυτός ο τύπος εκρήξεων πήρε το όνομά του από τον Πλίνιο το Νεότερο, Ρωμαίο πολιτικό, ο οποίος περιέγραψε λεπτομερώς την έκρηξη του Βεζουβίου το 79 μ.Χ. Η έκρηξη δημιούργησε μία τεράστια στήλη από τέφρα, καθώς επίσης πυροκλαστικές ροές και εκτεταμένες αποθέσεις στάχτης. )  της ιστορικής εποχής με δείκτη ηφαιστειακής εκρηκτικότητας 6. Εκτινάχτηκαν 30 – 40 χλμ³ μάγματος. Το ύψος της εκρηκτικής στήλης υπολογίζεται σε 36 – 39 χλμ. Επακόλουθο της έκρηξης ήταν η κατάρρευση του μαγματικού θαλάμου και ο σχηματισμός μίας μεγάλης καλδέρας που διεύρυνε μία προϋπάρχουσα.

Η πρόδρομη φάση ΒΟ0 αποτελείται από ένα λεπτό κιτρινωπό στρώμα στάχτης και κίσσηρης που βρίσκεται πάνω από το παλαιοέδαφος και κάτω από το στρώμα κίσσηρης της Μινωικής Α (ΒΟ1). Photo: Decadevolcano.
Η τέφρα από την έκρηξη διασκορπίστηκε σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο και πιθανότατα οδήγησε σε παγκόσμιες κλιματικές αλλαγές. Οι αποθέσεις τέφρας στη Σαντορίνη αποτελούνται από στάχτη και κίσσηρη με πάχος μέχρι 50 μ. . Η Μινωική έκρηξη κατέστρεψε ένα πλούσιο και οικονομικά και πολιτισμικά ανεπτυγμένο νησί. Από το 1969 οι ανασκαφές στην περιοχή του Ακρωτηρίου έφεραν στο φως μία σημαντική Κυκλαδική πόλη διάσημη για τις εκπληκτικές και καλοδιατηρημένες τοιχογραφίες.

Η Μινωική έκρηξη μελετήθηκε από πολλούς επιστήμονες και είναι από τις καλύτερα μελετημένες ηφαιστειακές εκρήξεις. Με βάση τα προϊόντα της έκρηξης διακρίνονται 4 φάσεις,οι οποίες αντιστοιχούν σε διακριτές φάσεις της έκρηξεις. Οι φάσεις αυτές ονομάζονται Μινωική Α (ή ΒΟ1), Μινωική Β (ή ΒΟ2), Μινωική Γ (ή ΒΟ3) και Μινωική Δ (ή ΒΟ4). Το κέντρο της έκρηξης εντοπίζεται ανάμεσα από τα σημερινά Φηρά και τη Νέα Καμένη.

Η τέφρα της Μινωικής έκρηξης στη Θηρασία. Φωτ: Σολδάτος Τ.
Κάτω από τις 4 φάσεις προϊόντων, μερικοί επιστήμονες αναγνωρίζουν μία λεπτή φάση (ΒΟ0) αποτελούμενη από αποθέσεις πτώσης στάχτης, κίσσηρης και λιθικών, η οποία αντιστοιχεί σε μία πρόδρομη φρεατική ή υδροηφαιστειακή έκρηξη. Αυτή προηγήθηκε της κυρίας έκρηξης με διάστημα κάποιων μηνών και πιθανότατα, μαζί με κάποιους σεισμούς, ήταν η προειδοποίηση για τους κατοίκους.

- Μινωική Α
Αυτή είναι η πρώτη φάση της έκρηξης. Αντιστοιχεί σε αποθέσεις πτώσης κίσσηρης (pumice fall-out deposits). Οι αποθέσεις αποτελούνται κατά 90% από αδρόκοκκα κλάσματα λευκής έως υπόλευκης κίσσηρης με ρυοδακιτική σύσταση (~71% SiO2) και κατά 10% από στάχτη και λιθικά.

Οι αποθέσεις προέρχονται από την κατάρρευση της εκρηκτικής στήλης ύψους 36-39 χλμ . Οι ενδείξεις μαρτυρούν ότι αυτή η φάση της έκρηξης ήταν «ξηρή» προωθούμενη μόνο από τα μαγματικά αέρια. Το πάχος των αποθέσεων στη Σαντορίνη κυμαίνεται από 0.5-5 μ.  και καλύπτει ομοιόμορφα την προ-Μινωική επιφάνεια του νησιού.

Οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις βρίσκονται νοτιοανατολικά, γεγονός που δείχνει ότι οι πτώσεις επηρεάστηκαν από ισχυρούς ανέμους. Το μεγαλύτερο πάχος και τα μεγαλύτερα κλάσματα των αποθέσεων βρίσκονται στα ορυχεία νότια των Φηρών.

Αυτό το στοιχείο σε συνδυασμό με τις ισοπαχείς των αποθέσεων δείχνουν ότι το κέντρο της έκρηξης ήταν ανάμεσα στα Φηρά και στη Νέα Καμένη. Οι αποθέσεις διασκορπίστηκαν σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο μέχρι τα βάθη της Μικράς Ασίας.

Ο χώρος δεξιά της φωτογραφίας ανάμεσα στα Φυρά και την Νέα Καμένη

- Μινωική Β
Αυτή είναι η δεύτερη φάση της έκρηξης. Αντιστοιχεί σε μεγακυματικές αποθέσεις (base surge deposits). Οι αποθέσεις αποτελούνται από πολυάριθμα λευκά στρώματα που συνίστανται κατά 90% από λεπτόκκοκη στάχτη με αποστρογγυλεμένα λιθάρια κίσσηρης και κατά 10 – 20% από λιθικά τεμάχη και ογκόλιθους (1 – 2 μ) που συχνά συγκεντρώνονται σε διακριτά στρώματα. Οι αποθέσεις προέρχονται από υδροηφαιστειακές (φρεατομαγματικές) εκρήξεις. Οι ρωγμές και η διάβρωση στον ηφαιστειακό πόρο επέτρεψαν το θαλάσσιο νερό να εισχωρήσει και, να προκαλέσει βίαιες εκρήξεις που κονιορτοποίησαν το μάγμα και εκτόξευσαν μεγάλα λιθικά θραύσματα.

Οι μεγακυματισμοί κινήθηκαν πλευρικά, οριζόντια και ακτινωτά με τη μορφή δακτυλιοειδούς νέφους με μεγάλες ταχύτητες (50-180 χλμ/ω). Το πάχος των αποθέσεων κυμαίνεται από 0.1 – 12 μ, και εξαρτάται από το τοπογραφικό ανάγλυφο. Κοντά στο κέντρο της έκρηξης οι μεγακυματισμοί ανέρχονται σε πρανή με κλίσεις 10 – 30ο και ύψος 200 – 400 μ.

Άποψη του Προφήτη Ηλία από την Αρχαία Θήρα
Καθώς όμως απομακρύνονται, λεπταίνουν σημαντικά, ενώ λείπουν από το βουνό του Προφήτη Ηλία. Χαρακτηριστικές είναι διασταυρούμενες δομές των στρώσεων, οι ρυτιδώσεις και οι θίνες, καθώς επίσης και τα βαθουλώματα που σχηματίζουν τα λιθικά στα χαλαρά υλικά, που δείχνουν βαλλιστική μεταφορά.


- Μινωική Γ
Αυτή είναι η τρίτη φάση της έκρηξης. Αντιστοιχεί σε ροές στάχτης (ash-flows). Οι αποθέσεις αποτελούνται από παχιά στρώματα λεπτόκκοκης στάχτης και κίσσηρης που περιέχουν 25-30% λιθικά μεγέθους έως και 10 μ. . Έχουν χαοτική και μη ταξινομημένη διάταξη.

Η τρίτη φάση Μινωική Γ (BO3) αντιστοιχεί σε ροές στάχτης και βρίσκεται πάνω από τη Μινωική Β (ΒΟ2). Οι αποθέσεις αποτελούνται από παχιά στρώματα λεπτόκκοκης στάχτης και κίσσηρης με πολλά λιθικά (ορυχείο Μεγαλοχωρίου).
Το  πάχος των αποθέσεων είναι μεγαλύτερο σε τοπογραφικά χαμηλές περιοχές. Στα πρανή της καλδέρας το μέγιστο πάχος είναι 40μ. , στη νότια Θήρα 55 μ.  και μειώνεται σημαντικά με την απόσταση. Από το βουνό του Προφήτη Ηλία λείπουν.

 Δεξιά ο Προφήτης Ηλίας
Τα λιθικά δείχνουν ότι μεταφέρθηκαν με ροή και λίγα είναι αυτά που δείχνουν βαλλιστική μεταφορά. Οι ροές είχαν μεγάλη ενέργεια, αφού σε ορισμένα σημεία στις πλαγιές του Προφήτη Ηλία και του Μεγάλου Βουνού ανέρχονται σε πρανή με κλίση 30ο. Για την προέλευσή τους υπάρχουν διάφορες απόψεις. Μία από αυτές θεωρεί ότι αυτές οι ροές στάχτης δημιουργήθηκαν στον κρατήρα που είχε ήδη διευρυνθεί πολύ και, σαν «γάλα που βράζει» ξεχείλισαν τα τοιχώματα της καλδέρας. Η πληθώρα των λιθικών οφείλεται στο γεγονός ότι κατά τη φάση αυτή άρχισε η κατάρρευση του μαγματικού θαλάμου και ο σχηματισμός της Καλδέρας.


- Μινωική Δ
Αυτή είναι η τέταρτη φάση της έκρηξης. Οι αποθέσεις της φάσης αυτής διαφέρουν από αυτές της τρίτης φάσης. Αποτελούνται από πιο λεπτόκοκκα υλικά που περιέχουν μικρά λιθικά και κλάσματα κίσσηρης. Η συγκέντρωση όμως των λιθικών είναι μεγαλύτερη (34 – 50%). Οι αποθέσεις στα πρανή της καλδέρας έχουν μικρό πάχος (0.7 – 2 μ ) ή λείπουν, ενώ στην παραλία έχουν πάχος έως και 40 μ .Οι αποθέσεις αυτές διαβρώνονται πολύ εύκολα και από κάποια σημεία του νησιού λείπουν εντελώς.

Η τέταρτη φάση Μινωική Δ (BO4) αποτελείται από λεπτόκοκκα υλικά που περιέχουν πάρα πολλά μικρά λιθικά και κλάσματα κίσσηρης. Πρόκειται πιθανόν για επεξεργασμένα υλικά της Μινωικής Γ (ΒΟ3). Χαρακτηριστικές είναι οι μορφές λόγω της αιολικής διάβρωσης (Βλυχάδα και αρχαιολογικός χώρος Ακρωτηρίου). Φωτ: Σολδάτος Τ.


Ο κόκκινος ιγκνιμβρίτης κάτω από την Οία
Η προέλευσή τους είναι αμφιλεγόμενη. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι τα υλικά της τέταρτης φάσης είναι επεξεργασμένα υλικά της τρίτης φάσης με διαδικασίες όπως πλημμύρες κατά τη δημιουργία της καλδέρας, βροχές, τσουνάμι, άνεμοι καλλιέργειες κ.ά. Κάποιοι άλλοι θεωρούν ότι είναι ιγκνιμβρίτες που αποτέθηκαν από πυροκλαστικές ροές.

- Οι Επιπτώσεις της Μινωικής Έκρηξης
Μέσα σε λίγες μέρες εκτινάχτηκαν στον αέρα 39 χλμ³ μάγματος με τη μορφή ελαφρόπετρας και στάχτης που κάλυψαν το νησί της Θήρας και της Θηρεσίας με αποθέσεις πάχους δεκάδων μέτρων. Η ηφαιστειακή στάχτη ταξιδεύοντας προς τα ανατολικά απλώνεται στην ανατολική Μεσόγειο και Μικρά Ασία αποθέτοντας στρώμα στάχτης πάχους 30 εκ στη Ρόδο και Κω και 15 εκ σε λίμνες της Μικράς Ασίας.

Η λεπτή ηφαιστειακή σκόνη και τα σταγονίδια θειικού οξέος εισέρχονται στη στρατόσφαιρα και καλύπτουν όλη την υδρόγειο προκαλώντας ηφαιστειακό χειμώνα με μείωση της θερμοκρασίας 1 – 2οC. Ίχνη της στάχτης έχουν βρεθεί σε παγετώνες της Γροιλανδίας, ενώ τα αποτελέσματα του ηφαιστειακού χειμώνα έχουν καταγραφεί σε κορμούς δέντρων στις ΗΠΑ και Ασία.

Η κατακρήμνιση του ηφαιστείου και ο σχηματισμός καλδέρας δημιουργεί τεράστια παλιρροϊκά κύματα (τσουνάμι) που σαρώνουν τα παράλια του Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου.
Τα ηφαιστειακά προϊόντα καλύπτουν τους οικισμούς της ύστερης εποχής του Χαλκού που εν τω μεταξύ έχουν μετατραπεί σε ερείπια λόγω των σεισμών. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές στο Ακρωτήρι, που αρχίζουν συστηματικά το 1969 από τον αρχαιολόγο Σπύρο Μαρινάτο, αποκαλύπτουν ένα πολιτισμό εφάμιλλο της Μινωικής Κρήτης.

Θήρα  Ο βράχος του Καλάμου, ο μεγαλύτερος της Μεσογείου μετά το Γιβραλτάρ :ΦΩΤhttp://trelogiannis.blogspot.gr/
- Χρονολογία της Μινωικής Έκρηξης
Η χρονολογία της Μινωικής έκρηξης είναι σημείο αναφοράς για τη χρονολόγηση όλης της 2ης χιλιετίας π.Χ. στο Αιγαίο διότι στοιχεία της έκρηξης βρίσκονται σε όλη την περιοχή. Γι΄αυτό αποτέλεσε και αποτελεί αντικείμενο ενδελεχούς επιστημονικής μελέτης. Κατά τις πρώτες ανασκαφές στο χώρο του Ακρωτηρίου τα στοιχεία έδειχναν το 1450 π.Χ., χρονολογία που συνέπιπτε με την κατάρρευση του Μινωικού πολιτισμού. Έτσι, για πολλά χρόνια επικρατούσε η άποψη ότι η αιτία της καταστροφής του Μινωικού πολιτισμού ήταν η έκρηξη της Σαντορίνης.
Σήμερα, οι διάφορες χρονολογήσεις δείχνουν ότι η έκρηξη συνέβη 1-2 αιώνες νωρίτερα.
 Η χρονολόγηση που έγινε στους παγετώνες της Γροιλανδίας έδειξε το 1644 π.Χ. (+/- 20 χρόνια), αν και είναι ενδεχόμενο η ηφαιστειακή στάχτη που βρέθηκε εκεί να ανήκει σε έκρηξη ενός ηφαιστείου στην Αλάσκα. 

Η χρονολόγηση που έγινε με βάση την ανώμαλη ανάπτυξη των δακτυλίων δέντρων στη Βόρεια Αμερική έδειξε ως πιθανή χρονολογία το 1629 – 1628 π.Χ. 

Χρονολογήσεις που έγιναν το 2006 με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα 14 σε ξύλο, οστά και σπόρους δίνουν το 1660 – 1613 π.Χ.
Η πιο πρόσφατη χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα 14 έγινε το 2006 σε ένα απανθρακωμένο κλαδί ελιάς που βρέθηκε στη Σαντορίνη μέσα στην ηφαιστειακή τέφρα της Μινωικής έκρηξης. Η χρονολογία που δίνει είναι το 1613 π. Χ. (+/- 13 χρόνια). 

Το απανθρακωμένο κλαδί ελιάς, στο οποίο έγινε η πιο πρόσφατη χρονολόγηση το 2006, όπως βρέθηκε μέσα στις αποθέσεις κίσσηρης- Φωτ: Α.Π.Θ
Μολονότι όλες οι χρονολογήσεις δείχνουν μία ημερομηνία της τάξης του 1600 π.Χ., οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι αυτή έρχεται σε αντίθεση με ευρήματα από τις ανασκαφές στη Θήρα και την Αίγυπτο. Έτσι, η ακριβής ημερομηνία της έκρηξης παραμένει ακόμη σε εκκρεμότητα, βέβαια για την καθεστηκυία επιστημονική τάξη διότι διασαλεύει το καθεστώς χρονολόγησης τους μέχρι τον 21 αι .

Το κλαδί ελιάς βρέθηκε στη μεγάλη τρύπα μέσα στην κίσσηρη. Το καστανό στρώμα κάτω από την κίσσηρη είναι το παλαιοέδαφος όπου βρίσκονται ακόμη οι ρίζες της ελιάς – Φωτ: Α.Π.Θ

Οι χρονολογήσεις αυτές αποκλείουν, κατά συνέπεια, το συσχετισμό της έκρηξης με την κατάρρευση του Μινωικού πολιτισμού.
Επίσης, επιπλέον στοιχεία, τα οποία δεν επιτρέπουν αυτή τη συσχέτιση, είναι η ακτίνα δράσης των καταστροφικών φαινομένων που στην αρχή είχαν υπερεκτιμηθεί. Τα τσουνάμι προκάλεσαν μεν σοβαρές καταστροφές στα βόρεια παράλια της Κρήτης, δεν ήταν όμως δυνατόν λόγω της μορφολογίας των ακτών να επηρεάσουν παρά μόνο μία στενή λωρίδα γης κοντά στις ακτές.

Η ηφαιστειακή στάχτη που έφτασε στην Κρήτη ήταν λιγοστή και περί τα 5 εκ.- και δεν ήταν δυνατό να προκαλέσει σοβαρά και μακροχρόνια προβλήματα στους κατοίκους και τις καλλιέργειες. Στην Κω και τη Ρόδο, για παράδειγμα, που η στάχτη είχε πάχος 30 cm οι ενδείξεις μαρτυρούν ότι η ζωή συνεχίστηκε κανονικά μετά την έκρηξη. Το ίδιο δείχνουν και τα στοιχεία στη Σαντορίνη, όπου η κοινωνία ανθεί για πολλές δεκαετίες

Η ΑΠΟΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΚΤΗΣ ΕΩΣ ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΗΣ ΚΝΩΣΟΥ 5200μ .  ΠΕΡΙΠΟΥ
Ο Απόηχος της Έκρηξης
Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας δεν έγινε αισθητή μόνο στο νησί και σε μία μικρή ακτίνα γύρω από αυτό, αλλά σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. Στρώματα τέφρας, που χρονολογούνται στην έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, βρέθηκαν σε πολλά νησιά του Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου, όπως η Μήλος, η Ρόδος, η Κύπρος, αλλά και σε πιο απομακρυσμένες περιοχές, όπως η Μικρά Ασία, η Παλαιστίνη, η Συρία, η Τυνησία, η Αίγυπτος και η Μαύρη Θάλασσα.

ΘΉΡΑ:  Καλάθι που βρέθηκε κατά τις ανασκαφές στο Ακρωτήρι της Θήρας ενώ βρίσκεται σε διαδικασία συντήρησης
Μετά από την ανασκαφή δύο παράκτιων Μινωικών εγκαταστάσεων, της πόλης της Αμνισού, στη βόρεια παραλία της Κρήτης και του ανακτόρου της Ζάκρου, στην ανατολική ακτή, όπου βρέθηκαν ηφαιστειακή τέφρα και άμμος, διατυπώθηκε η θεωρία ότι τα τεράστια παλιρροϊκά κύματα (tsunami) που ξέσπασαν μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας ήταν η αιτία της τελικής καταστροφής των Μινωικών ανακτόρων. Μετά από πολύχρονες μελέτες των δεδομένων της ηφαιστειακής καταστροφής έχει σχηματιστεί η άποψη ότι τα παλιρροϊκά κύματα δεν μπορεί να ήταν τόσο ισχυρά ώστε να φθάσουν στην Κρήτη.

Οι συνέπειες της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας σε απομακρυσμένες περιοχές δε φαίνεται να ήταν στο σύνολό τους τόσο καταστροφικές, όσο πιστευόταν παλαιότερα, και ίσως ωφέλησαν μάλιστα τις αγροτικές καλλιέργειες με την προσθήκη της τέφρας.

Το νησί Lanzarote Οι αμπελώνες που βλέπετε στις εικόνες δεν είναι συνηθισμένοι. Ευδοκιμούν μέσα σε ηφαιστειακούς κρατήρες όπου η στάχτη είναι εμφανής σε κάθε σημείο. Επιπλέον, το έδαφος έχει μεγάλη περιεκτικότητα σε βασάλτη! Παρόλα αυτά τα σταφύλια που παράγονται είναι από τα πιο αρωματικά και γευστικά είδη στον κόσμο και κάνουν… το καλύτερο κρασί!
Έτσι, σήμερα έχει επικρατήσει η άποψη ότι τα νέα Μινωικά ανάκτορα καταστράφηκαν, όπως και τα παλαιά, από σεισμικές δονήσεις και πυρκαγιά και ότι η αιτία της παρακμής του Μινωικού πολιτισμού στο τέλος της Νεοανακτορικής περιόδου δεν ήταν η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, αλλά ίσως εσωτερικές αναταραχές, που κατέληξαν στην κατάρρευση του πολιτικού συστήματος.

Κρόκος στην Θήρα και δεξιά  τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας συλλέκτριες  3700 χρόνια πρίν
Και ενώ η σχετική χρονολόγηση αυτής της καταστροφής στο τέλος της Υστερομινωικής IA (1550 – 1450 π.Χ.) είναι απολύτως βεβαιωμένη, η απόλυτη χρονολόγηση της ηφαιστειακής έκρηξης αποτελεί ένα «αμφιλεγόμενο» σημείο που την τελευταία δεκαετία έχει εξελιχθεί σε ένα από τα πιο επίμαχα ζητήματα της Αιγαιακής προϊστορίας.(Ξέρεις τι είναι να ανατρέπεις τόσες θεωρίες καθηγητών που έχουν πάρει επαίνους και επιδοτήσεις τόσα χρόνια ;….)

Φύλλα ελιάς μέσα σε λάβα από την Θήρα
Συγκεκριμένα
Ενόσω η επιστημονική διαμάχη για την ακριβή χρονολόγηση συνεχιζόταν με ανταλλαγές επιστολών μεταξύ αρχαιολόγων και γεωλόγων, ο καθηγητής Walter L. Friedrich του δανέζικου πανεπιστημίου Aarhus συνέχιζε την επιτόπια 30ετή του έρευνα στη Σαντορίνη. Ενας φοιτητής του, ο Tom Pfeiffer, περιδιάβαινε τις απόκρημνες ακτές παίρνοντας δείγματα ηφαιστειακής στάχτης για το διδακτορικό του. Ξαφνικά πρόσεξε κλαδιά να εξέχουν από τον κατάξερο «τοίχο».
Ειδοποίησε τον Friedrich και σύντομα διαπίστωσαν ότι ήταν τμήμα μιας ελιάς που είχε θαφτεί κάτω από στρώμα στάχτης βάθους 40 μέτρων. Αποφασίστηκε να χρονολογηθεί με άνθρακα η ηλικία των δακτυλίων του δένδρου, από διάφορες διατομές, ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη ακρίβεια.
 Το κύριο κλαδί μεταφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης, στους ειδικούς Γερμανούς δενδροχρονολόγους Bernd Kromer και Michael Friedrich. Η τελική μέτρηση κατέδειξε ότι η έκρηξη συνέβη – κατά 98% – το 1613 π.Χ., με περιθώριο λάθους +/- 13 χρόνια.
 Η εργασία τους δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Science» (28 Απριλίου 2006). Στο ίδιο τεύχος δημοσιεύθηκε και η εργασία της ομάδας του βρετανού καθηγητή Manning, που χρονολόγησε με άνθρακα 127 δείγματα ξύλου, οστών και σπόρων από τη Θήρα, την Κρήτη, τη Ρόδο και την Μ Ασία .
 Τα δείγματα αυτά αναλύθηκαν σε τρία διαφορετικά πανεπιστημιακά εργαστήρια (Οξφόρδη, Βιέννη και Χαϊδελβέργη) και κατέληξαν στη χρονολογία έκρηξης μεταξύ των ετών 1660 και 1613 π.Χ. Παρά την ύπαρξη ακόμη διαφωνούντων στους κύκλους των αρχαιολόγων, στο ίδιο τεύχος του «Science» o αρχαιολόγος Colin Renfrew, του Πανεπιστημίου του Cambridge, παραδέχθηκε ότι «οι δύο ανεξάρτητες εργασίες πείθουν ότι το πρόβλημα της χρονολόγησης της έκρηξης λύθηκε»!
Η χρονολόγηση της ηφαιστειακής έκρηξης και μαζί της το τέλος της Υστερομινωικής IA περιόδου τοποθετείται με βάση νέες μεθόδους χρονολόγησης γύρω στο 1628 / 7 π.X., μεταθέτοντας έτσι την αρχή της Ύστερης εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο περίπου 100 χρόνια πριν από όσο πιστευόταν μέχρι πρόσφατα.
ΕΠΙΣΗΣ ΔΕΣ :  Η Ελληνική Εποχή του Χαλκού τελείωσε 70-100 χρόνια νωρίτερα .

Ο καταποντισμός της Θήρας έχει συνδεθεί στο παρελθόν και με το μύθο της Ατλαντίδας, ο οποίος αναφέρεται από τον Πλάτωνα και Αιγυπτιακές πηγές και αποτελεί ακόμη για ιστορικούς, αρχαιολόγους και ερευνητές έναν άλυτο ιστορικό γρίφο.


ΘΗΡΑ
Το τοπίο στον μεγαλύτερο κρατήρα ηφαιστείου στον κόσμο αλλάζει ακόμη 

Θήρα από τον  Porcacchi, έτος 1576
Στὶς ἀρχὲς τοῦ ΙΗ’ αἰώνα τὸ ἡφαίστειο τῆς Σαντορίνης ἀφυπνίζεται καὶ πάλι. Τὴν ἒκρηξη τοῦ 1707, ποὺ δημιούργησε τὴ νησίδα Νέα Καμένη, παρακολούθησε καὶ περιγράφει μὲ δραματικὲς λεπτομέρειες, ἓνας Ἰησουίτης μισσιονάριος περιηγητὴς ἐγκατεστημένος στὴ Σαντορίνη, ὁ πατὴρ Tarillon, σὲ μία ἒκθεση πρὸς τοὺς προϊσταμένους του.
Στὶς 23 Μαΐου 1707 εἶδε νὰ βγαίνῃ ἀπὸ τὴ θάλασσα ἓνα καινούργιο νησί, ἀνάμεσα στὴ Μικρὴ καὶ τὴ Μεγάλη Καμένη, κάπου τριάντα μίλια ἀπὸ τὴ Σαντορίνη.
 «Πέντε μέρες πρίν, στὶς 18 Μαΐου, δυὸ μικρὲς σεισμικὲς δονήσεις ἒγιναν αἰσθητὲς στὸ νησί. Δὲν ἒδωσε ὡστόσο κανεὶς προσοχή. Φαίνεται πὼς ἀπὸ κείνη τὴ στιγμὴ ἂρχισε νὰ ἀναδύεται τὸ νησὶ στὰ βάθη τῆς θάλασσας καὶ νὰ ἀνεβαίνῃ στὴν ἐπιφάνεια τῶν νερῶν. Ὃπως καὶ νἂχῃ τὸ πρᾶγμα, οἱ ναυτικοὶ βλέποντας ἐκεῖνο τὸ πρωὶ νὰ ξεμυτίζουν οἱ κορφὲς τοῦ νησιοῦ πάνω ἀπὸ τὰ κύματα, φαντάσθηκαν πὼς ἦταν ἀπομεινάρια ἀπὸ νυχτερινὸ ναυάγιο. Μπῆκαν λοιπὸν στὰ πλεούμενα καὶ ἒσπευσαν ἐπὶ τόπου νὰ μαζέψουν τὰ λείψανα τοῦ «καραβιοῦ». Ἀλλὰ ἀντὶ νὰ βροῦν ναυάγιο ἒπεσαν πάνω σὲ βράχους. Ἒντρομοι οἱ Σαντορινιοὶ γύρισαν γρήγορα γρήγορα στὸ νησὶ καὶ διηγήθηκαν τὸ παράξενο φαινόμενο ποὺ εἶδαν».
Πανικὸς ἁπλώθηκε σὲ ὃλη τὴ Σαντορίνη. Οἱ κάτοικοι ἀλλοπαρμένοι ζοῦσαν στιγμὲς ἀγωνίας περιμένοντας ἐκρήξεις καὶ καταποντισμούς. Πέρασαν ὃμως τρεῖς μέρες καὶ καμιὰ
συμφορὰ δὲν ἒγινε. Τότε μερικοὶ θαρραλέοι Σαντορινιοὶ ἀποφάσισαν νὰ ζυγώσουν καὶ νὰ δοῦν ἀπὸ κοντὰ τί συμβαίνει. Γύρισαν γύρω γύρω μὲ τὶς βάρκες τους καὶ βλέποντας πὼς δὲν ὑπῆρχε κίνδυνος, ζύγωσαν ἀκόμα πιὸ κοντὰ καὶ πάτησαν τὴν πρωτοφανέρωτη στεριά.
Ἀπὸ περιέργεια πέρασαν ἀπὸ βράχο σὲ βράχο καὶ διαπίστωσαν πὼς βρίσκονταν πάνω σὲ μιὰ ἂσπρη λιθόμαζα ποὺ κοβόταν σὰν ψωμί. Μὰλιστα ἒμοιαζε τόσο πολὺ στὸ χρῶμα στὴ σύσταση καὶ στὴ γεύση ἀκόμα, ποὺ μερικοὶ ἒλεγαν πὼς ἦταν κριθαρόψωμο.
«Ξαφνικὰ ἒνιωσαν νὰ σαλεύουν οἱ βράχοι κι ὃλα νὰ τρέμουν κάτω ἀπὸ τὰ πόδια τους. Παράτησαν τὸ νησόπουλο καὶ πήδηξαν στὶς βάρκες τους. Αὐτὴ ἡ δόνηση ἦταν μία ἀνεπαίσθητη κίνηση τοῦ νησιοῦ, ποὺ μεγάλωνε. Μέσα σὲ λίγες μέρες ἒγινε δώδεκα μέτρα φάρδος καὶ ἒξη ὓψος».
Τὸ νησὶ, ἂλλαζε συνέχεια μέγεθος· μεγάλωνε, μίκραινε, φούσκωνε καὶ ἃπλωνε. Ἡ θάλασσα τοῦ κόλπου ἂλλαζε ἀδιάκοπα χρώματα.
«Ἀπὸ ζωηρὴ πράσινη γινόταν κοκκινωπὴ κι΄ ὓστερα ἀνοιχτοκίτρινη. Μιὰ βαρειὰ μυρωδιὰ ἀνέβαινε ἀπὸ τὰ βάθη τῶν νερῶν. Στὶς 16 Ἰουλίου φάνηκε γιὰ πρώτη φορὰ νὰ βγαίνῃ καπνὸς ἀπὸ τὸ καινούργιο νησί. Ὁ καπνὸς τιναζόταν ἀπὸ ἓνα κομπολόι μαύρων βράχων ποὺ εἶχαν ἀναδυθῇ στὸ σημεῖο ὃπου ἡ θάλασσα ἦταν ἒως τότε ἂπατη. Ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς βράχους σχηματίσθηκαν δυὸ χωριστὰ νησόπουλα. Τὸ ἓνα ὠνομάσθηκε Ἀσπρονήσι καὶ τὸ ἂλλο Μαυρονήσι, ἀπὸ τὸ χρῶμα τους. Σὲ λίγο ὡστόσο ἐνώθηκαν καὶ οἱ μαῦροι βράχοι ἒγιναν τὸ κέντρο τοῦ νησιοῦ. Πυκνὸς καὶ ἀσπρουδερὸς καπνὸς ἀνέβαινε ἀδιάκοπα.

Τὴ νύχτα τῆς 19 πρὸς 20 Ἰουλίου, ἀπὸ τὸ κέντρο αὐτοῦ τοῦ καπνοῦ ξεπήδησαν φλόγες. Οἱ Σαντορινιοὶ πανικοβλήθηκαν. Οἱ Τοῦρκοι ποὺ βρίσκονταν ἐκεῖνες τὶς μέρες στὸ νησὶ γιὰ νὰ εἰσπράξουν φόρους εἶχαν κατατρομοκρατηθῇ. Ξέφρενοι μπροστὰ στὸ θέαμα τῆς φωτιᾶς ποὺ ξεπηδοῦσε ἀπὸ τὰ σπλάχνα τῆς θάλασσας, ἐξώρκιζαν τὸν κόσμο νὰ ἀρχίσῃ δεήσεις στὸ Θεὸ καὶ καλοῦσαν τὰ παιδιὰ νὰ βγοῦν στοὺς δρόμους καὶ νὰ φωνάζουν «Κύριε Ἐλέησον» γιατὶ τὰ παιδιὰ ἦταν ἁγνὰ καὶ ἡ δέησή τους μποροῦσε νὰ κατευνάσῃ τὴ θεϊκὴ ὀργή».
Οἱ καπνοὶ πύκνωναν καὶ τὴ νύχτα φαινόταν μία φλεγόμενη στήλη. Ἡ καπνούρα τύλιξε ὃλη τὴ Σαντορίνη καὶ οἱ κάτοικοι πνίγονταν καὶ ἀγκομαχοῦσαν· ἒκαψε τὰ σταφύλια ποὺ εἶχαν ἀρχίσει νὰ ὡριμάζουν· τὰ ἀσημικὰ ἂλλαξαν χρώματα καὶ θάμπωσαν.
«Στὶς 31 Ἰουλίου ἡ θάλασσα ἂρχισε νὰ κοχλάζῃ σὲ δύο κυκλικὰ σημεῖα 9 καὶ 18 μέτρα ἀπὸ τὸ μαῦρο νησί. Ὁ βρασμὸς κράτησε ἓνα μῆνα. Νύχτα μέρα ψόφια ψάρια ξενέριζαν στὴ στεριά.
Στὶς 17 Αὐγούστου πίδακες πυριφλεγεῖς ξεπηδοῦσαν ἀπὸ τὸ νησὶ καὶ ἡ θάλασσα γύρω κάπνιζε καὶ κόχλαζε ἀφρίζοντας. Ἀπὸ ἐξήντα καὶ πάνω στὸματα ξεχυνόταν φωτιά.
Στὶς 9 Σεπτεμβρίου μόνο τέσσερες ἀπὸ τοὺς ἑξήντα κρατῆρες ἒξακολουθοῦσαν νὰ ξεχύνουν φωτιά.
Ἀπὸ τὶς 12 Σεπτεμβρίου ὁ ὑποθαλάσσιος ὀρυμαγδὸς καταλάγιασε λίγο, ἀλλὰ ἀπὸ τὶς 18 οἱ ἐκρήξεις δυνάμωσαν. Ὁλόκληροι βράχοι ξεπηδοῦσαν ἀπὸ τοὺς κρατῆρες καὶ καθὼς χτυποῦσε ὁ ἓνας τὸν ἂλλον στὸν ἀέρα προκαλοῦσαν βρόντους τρομακτικούς.
Στὶς 21 Σεπτεμβρίου ἡ Μικρὴ Καμμένη φλεγόταν ὁλόκληρη. Ξαφνικὰ τρεῖς ἀστραπὲς φώτισαν τὸν ὁρίζοντα ἀπ΄ἂκρη σ΄ἂκρη. Ὓστερα τὸ νέο νησὶ σείστηκε συθέμελα, ἀναταράχθηκε καὶ σάλεψε πέρα δῶθε. Ὃ ἓνας κρατῆρας καταποντίστηκε καὶ θεώρατα βράχια ἐκσφενδονίσθηκαν σὲ ἀπόσταση τριῶν μιλίων. Ἀκολούθησαν τέσσερες μέρες ἠρεμίας. Ὓστερα ἡ θεομηνία ξαναφούντωσε. Ἐκρήξεις ἀπανωτές, τόσο δυνατὲς ποὺ δύο πρόσωπα, ἐνῶ ξεφώνιζαν πλάϊ πλάϊ, δὲν μποροῦσαν νὰ ἀκουσθοῦν καθόλου. Ὁ κόσμος ἒτρεξε στὶς ἐκκλησίες. Ὁ βράχος τοῦ Σκάρου τραμπαλίστηκε κι΄ὃλες οἱ πόρτες τῶν σπιτιῶν ἂνοιξαν ἀπὸ τὴ βουή.

Νήσος Θήρα  Χάρτης από τον  Captain Thomas Graves FRGS, έτος 1848
Ὣς τὸ Φεβρουάριο τοῦ 1708 οἱ ἐκρήξεις δὲν σταμάτησαν καθόλου. Στὶς 10 Φεβρουαρίου τὸ ἡφαίστειο ξέσπασε. Ὁλόκληρα βουνὰ τινάχτηκαν ἀπὸ τὸν κρατῆρα, τὸ νησὶ ἒτρεμε, μουγκρητὰ ὑποχθόνια ἒκοβαν τὴν ἀνάσα, ἡ θάλασσα ἒβραζε. Κάθε δύο λεπτὰ καὶ μία ἒκρηξη. Οἱ φλόγες διακρίνονταν γιὰ πρώτη φορὰ καὶ τὴν ἡμέρα.
Αὐτὴ ἡ κόλαση συνεχίσθηκε ὣς τὶς 23 Μαΐου. Τὸ καινούργιο νηςὶ ἃπλωνε καὶ ψήλωνε ἀδιάκοπα. Ὁ μεγάλος κρατῆρας μεγάλωσε ἀπὸ τὴ λάβα. Ὓστερα κόπασε ἡ θεομηνία». Στὶς 15 Ἰουλίου 1708 ὁ Tarillon ἀποφάσισε νὰ δῇ ἀπὸ κοντὰ τὸ καινούργιο νησί. Μπῆκε μὲ ἂλλους Σαντορινιοὺς σ΄ἓνα καΐκι καλὰ καλαφατισμένο. Ἡ τολμηρὴ συντροφιὰ ζύγωσε σ΄ἓνα σημεῖο ποὺ ἡ θάλασσα δὲν ἒβραζε ἀλλὰ κάπνιζε μονάχα. Τὸ νέο νησὶ εἶχε ὓψος ἑξήντα μέτρα στὸ ψηλότερο σημεῖο, πάνω ἀπὸ τριακόσια μέτρα πλάτος καὶ περίμετρο πέντε περίπου μίλια. Ζύγωσαν γιὰ νὰ ξεμπαρκάρουν, ἀλλὰ σὲ ἀπόσταση διακοσίων μέτρων ἀπὸ τὴν ἀκτή, τὸ νερὸ ἦταν ζεματιστό. Μία νέα ἒκρηξη τοὺς ἀνάγκασε νὰ γυρίσουν στὴ Σαντορίνη.
Οἱ ἐκρήξεις, οἱ δονήσεις, ὁ βρασμὸς τῆς θάλασσας καὶ οἱ ὑποβρύχιες φλόγες θὰ συνεχιστοῦν πολλὰ χρόνια ἀκόμα ὢσπου νὰ ἠρεμήσῃ τὸ ἡφαίστειο. Ἓνα γράμμα ἀπὸ τὴ Σαντορίνη (Σεπτέμβριος 1712) πρὸς τὸ συγγραφέα τοῦ χρονικοῦ ποὺ βρισκόταν πιὰ στὸ Παρίσι, δίνει νεώτερα στοιχεῖα:
«Πολλὲς φορὲς ἒκανα τὸ γύρω τοῦ νέου νησιοῦ, ἀπὸ ἀλάργα ὃμως γιατὶ τὰ νερὰ βράζουν σὲ ἀπόσταση ἑνὸς τετάρτου τῆς λεύγας ἀπὸ τὶς ἀκτές. Ἐνῶ κωπηλατοῦμε κάποιος πρέπει νὰ βυθίζῃ τὸ χέρι του στὴ θάλασσα, γιατὶ ὑπάρχει κίνδυνος νὰ λειώσῃ ἡ πίσσα στὸ σκαρὶ καὶ νὰ βουλιάξουμε.
ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΞΕΝΟΙ ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1700-1800, Τόμος Β’, Κυριάκου Σιμόπουλου, ΑΘΗΝΑ 1991, σελ. 53-58 ΑΠΟ ΤΟ http://www.visaltis.net/

Έτος  1866 χάρτης της Θήρας που δείχνει την νησίδα Μικρά Καμμένη –  Petermann, A.Der Krater von Santorin. Nach der Englischen Aufnahme u. Mittheilungen von Dr. Jul. Schmidt von A. Petermann. Gotha, Justus Perthes. 1866 [25 x 19,3 cm] Lithograph, original color as published.

Την χρονολογία εκείνη 1866 όπως παρίσταται εδώ μετά από έκρηξη του ηφαιστείου η Μικρή  Καμμένη ενώθηκε με την Νέα Καμμένη



Σε φωτογραφία δραστηριότητα του ηφαιστείου στην Θήρα το 1950

Το ηφαίστειο τον 21ο αιώνα Δεν υπάρχει η Μικρή  Καμμένη πια έχει ,μέσω της λάβας που εκ κλήθηκε, ενωθεί με την Νέα Καμμένη .
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ

 ΜΕ ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ :
Α.Π.Θ. ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ
ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
AARHUS UNIVERSITET
ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΧΑΙΟΓΝΩΜΩΝ
ΦΩΤ ΑΡΧΕΙΟ ΠΑΝΟΡΑΜΙΟΝ
ΦΩΤ ΑΡΧΕΙΟ Α.Π.Θ.
theancientweb.wordpress.com