Ιβάν ο Τρομερός (1530–1584)

«Δεν θα δω την καταστροφή των Χριστιανών που είναι πιστοί σε μένα και μέχρι την τελευταία μου πνοή θα αγωνιστώ για την Ορθόδοξη πίστη.» – Ιβάν ο τρομερός
Ο εγγονός του Ιβάν του Μεγάλου, ο Ιβάν ο Τρομερός, ή Ιβάν IV, ή Ιβάν Βασίλιεβιτς, ή Ιβάν Γκρόζνυ, απέκτησε μεγάλες εκτάσεις γης κατά τη διάρκεια της μακράς βασιλείας του (1533-1584) μια εποχή που χαρακτηρίζεται από την κατάκτηση των Χανάτων των Καζάν, Αστραχάν και Σιβηρίας. Ο Ιβάν ο τρομερός δημιούργησε ένα κεντρικά ελεγχόμενο Ρωσικό κράτος, που διέπετο από στρατιωτική κυριαρχία. Πολλοί πιστεύουν ότι νοσούσε ψυχικά, αφού σε ένα από τα βίαια ξεσπάσματα του, οφείλετο ο θάνατος του γιου του.
O πρώτος τσάρος της Ρωσίας Ιβάν ο IV, υπήρξε σύνθετη προσωπικότητα. Ήταν ευφυής αλλά ταυτόχρονα επιρρεπής σε ανεξέλεγκτες εκρήξεις οργής, γεγονός που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο βεβαρημένο ιστορικό του, το οποίο συνέβαλλε στην κακόφημη συμπεριφορά του. Είναι γεγονός ότι δεν υπάρχουν πολλές λεπτομέρειες για τον πρόωρο βίο του και οι ιστορικοί εστιάζουν κυρίως στα επιτεύγματά του ως ηγέτη. Ωστόσο, επί βασιλείας του ιδρύθηκε το σημερινό Ρωσικό κράτος και η μετέπειτα συγκεντρωτική διακυβέρνηση αυτού.

Ελένα Γκλίνσκαγια μητέρα του Ιβάν του τρομερού
Ο Ιβάν ο τρομερός, γεννήθηκε ως Ιβάν Τσετβαγιόρτσι Βασίλιεβιτς (Иван Четворты Васильевич) στις 25 Αυγούστου 1530, στο Μεγάλο Δουκάτο της Μοσχοβίας στην Ρωσία, ως μέλος της δυναστείας του Ρούρικ. Ο πατέρας του Βασίλειος III, πέθανε όταν ήταν 3 χρονών. Η μητέρα του Ελένα Γκλίνσκαγια Βασίλιεβα (Глинская, Елена Васильевна) κυβέρνησε ως αντιβασιλέας μέχρι το θάνατό της το 1538, όταν ο Ιβάν ήταν 8 ετών. Εκείνη την εποχή το βασίλειο βυθίστηκε γρήγορα στο χάος καθώς αντίπαλες οικογένειες βογιάρων (ευγενείς)αμφισβήτησαν την νομιμότητα της εξουσίας της.
Οι ίντριγκες της αυλής και ο συνεχής κίνδυνος στον οποίον ήταν εκτεθειμένος ο Ιβάν, διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό την αδίστακτη και καχύποπτη φύση του. Υπάρχουν στοιχεία που καταδεικνύουν ότι ο Ιβάν ήταν ένα ευαίσθητο, ευφυές αγόρι, παραμελημένο και κατά καιρούς απαξιωμένο από τα μέλη της αριστοκρατίας μετά τον θάνατο των γονιών του. Το περιβάλλον καλλιέργησε το μίσος του για τους βογιάρους, τους οποίους υποπτευόταν ότι εμπλέκονταν στον θάνατο της μητέρας του. Σε νεαρή ηλικία είχε εκδηλώσει ενδιαφέρον για την μουσική και λογοτεχνία.
Τσάρος Μοσχοβίας

Το 1547, στέφεται τσάρος της Μοσχοβίας, ενώ την ίδια χρονιά, παντρεύεται την Αναστασία Ρομάνοβνα. Το 1549, ορίζει ομάδα συμβούλων, προκειμένου να συνδράμουν στην θέσπιση & εφαρμογή μεταρρυθμίσεων. Η εν λόγω περίοδος θεωρείται ως η εποικοδομητική περίοδος της βασιλείας του, αφού εισήγαγε τον θεσμό της αυτοδιοίκησης στις αγροτικές περιοχές, αναδιοργάνωσε την είσπραξη των φόρων, θέσπισε νόμους και συνέβαλλε στην εκκλησιαστική μεταρρύθμιση. Το 1556, ορίζει τους κανονισμούς σχετικά με τις υποχρεώσεις των βογιάρων στην υπηρεσία του στέμματος. Στην εξωτερική πολιτική, Ο Ιβάν είχε δύο κύριους στόχους: να αντιμετωπίσει τους Μογγόλος του τόξου της Χρυσής Ορδής (ονομασία Μογγολικής περιοχής) και να αποκτήσει πρόσβαση στη Βαλτική θάλασσα. Ο βασικός του στόχος όμως ήταν να κατακτήσει όλες τις περιοχές που παρέμεναν ανεξάρτητες και να δημιουργήσει την μεγάλη Ρωσία.
Πολιορκία του Καζάν_Πιότρ Κορόβιν 1890
Το 1552 και 1556, οι στρατιές του Ιβάν συνθλίβουν τα Ταταρικά Χανάτα του Καζάν και Αστραχάν, αντίστοιχα. Αυτό επεκτείνει την έκταση της Μοσχοβίας στα Ουράλια Όρη και την Κασπία θάλασσα, δημιουργώντας μια ζώνη προστασίας κατά των Μογγόλων, αφιέρωσε δε την κατάκτηση της πόλης Καζάν στον καθεδρικό ναό τουαγίου Βασιλείου στην Κόκκινη πλατεία της Μόσχας, χτισμένο μεταξύ 1555 και 1561. Ο Ιβάν όμως δεν ήταν τόσο επιτυχής, στην προσάρτηση της Λιθουανίας και την απόκτηση πρόσβασης στη Βαλτική, αφού ένας από τους συμβούλους του αυτομόλησε στη Λιθουανία και οδήγησε το στρατό της σε νίκη έναντι των Ρώσων.
Ενώ οι αρχικές ενέργειές του ήσαν επιτυχείς, η μετέπειτα πολιτική του αποδιοργάνωσε την οικονομία και τον πολιτισμό. Συγκεκριμένα κατασχέθηκαν ιδιωτικές εκτάσεις τις οποίες διένειμε στους υποστηρικτές του και επιπλέον δημιούργησε αστυνομική δύναμη, με αποστολή περισσότερο την καταστολή των διαφωνούντων, παρά την διατήρηση της τάξης. Με αυτές τις ενέργειες, ο Ιβάν κατέστη αντιδημοφιλής και η απέχθεια προς το πρόσωπό του θα αυξανόταν τα επόμενα χρόνια.
Η βασιλεία

Μετά το θάνατο της πρώτης συζύγου, το 1560, έπεσε σε βαθιά κατάθλιψη και η συμπεριφορά του έγινε ασταθέστερη, ενώ η υποψία ότι αυτή είχε δολοφονηθεί από τους βογιάρους επιδείνωσε την παράνοιά του και ως αποτέλεσμα αυτού φεύγει ξαφνικά από Μόσχα απειλώντας να παραιτηθεί του θρόνου. Μένοντας ακέφαλοι οι Μοσχοβίτες τον παρακαλούν να επιστρέψει και αυτός συμφωνεί, αλλά με την προϋπόθεση να του εκχωρηθεί η απόλυτη εξουσία της περιοχής γύρω από Μόσχα, γνωστή ως Οprichnia (Опричнина=Εξαίρεση). Απαίτησε επίσης την εξουσία να τιμωρεί προδότες και παρανομούντες με εκτέλεση και κατάσχεση της περιουσίας.
Το Oprichniki από τον Nikolai Nevrev. Ο πίνακας αναπαριστά τα τελευταία λεπτά του βογιάροτ Φιοντόροφ, ο οποίος συνελήφθη συνελήφθη για προδοσία_wikipedia
Η Οprichnia συστάθηκε το 1565 σε συμφωνία με την εκκλησία και ήταν νομοθετικό σώμα. Υπό την άμεση και απόλυτη δικαιοδοσία του νέου οργάνου τίθεται το ⅓ της χώρας, συμπεριλαμβανομένων των μεγαλυτέρων και πλουσιοτέρων πόλεων (τμήμα της Μόσχας, Νόβγκοροντ, Πσκοβ κ.λ.π), ενώ η ισχύς της Συνόδου των Επαρχιών(επίσης νομοθετικό σώμα) περιορίζεται στα υπόλοιπα και φτωχότερα ⅔. Οι βογιάροι, οι οποίοι είναι στο στόχαστρο από το 1560, προσπαθούν να μπλοκάρουν τη μεταρρύθμιση στην Σύνοδο των Επαρχιών και ο Ιβάν απαντά με μαζικές εκκαθαρίσεις. Για επτά χρόνια οιΟπρίτσνικοι, τα εντεταλμένα ένοπλα όργανα της Εξαίρεσης, θα βυθίσουν τη χώρα στο χάος και το αίμα. Κάθε ύποπτος εναντίωσης στον Ιβάν βασανίζεται και εκτελείται με συνοπτικές διαδικασίες. Ολόκληρες πόλεις ισοπεδώνονται, με άμεσες συνέπειες στην αγροτική παραγωγή και το εμπόριο, με αποκορύφωμα την Σφαγή του Νόβγκοροντ (1570 – Δυτικές πηγές της εποχής υπολογίζουν την σφαγή από 2.700 νεκρούς έως 27.000, σημερινοί ερευνητές υπολογίζουν τα θύματα από 2.500 έως 12.000 μεταξύ των οποίων 1.500 ευγενείς).
Τα επόμενα 24 χρόνια, ο Ιβάν ο IV κυβέρνησε σε περιβάλλον τρόμου, εκτοπίζοντας και εξοντώνοντας τις μεγάλες οικογένειες βογιάρων της περιοχής, κερδίζοντας το προσωνύμιο με το οποίο είναι γνωστός. Είναι επίσης γνωστός με το ψευδώνυμο «Γκρόζνι» το οποίο σημαίνει κατά προσέγγιση τρομερός, ή ο προκαλών τρόμο, ή φόβο. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου ο Ιβάν κτύπησε την έγκυο νύφη του, προκαλώντας αποβολή, σκότωσε τον γιο του σε μια έκρηξη οργής και τύφλωσε τον αρχιτέκτονα του Καθεδρικού Ναού του αγίου Βασιλείου.
Ταυτόχρονα με την Εξαίρεση στο εσωτερικό, οι μάχες στη Λιβονία συνεχίζονται αδιάκοπα από το 1560 πέρα από τις δυνατότητες του στρατού. Την τριετία 1579 – 1581 το Ρωσικό βασίλειο φθάνει κοντά στην πλήρη κατάρρευση – οι Τάταροι του Χανάτου της Κριμαίαςλεηλατούν τη Μόσχα το 1579 (αφού την είχαν κάψει συθέμελα εννέα χρόνια νωρίτερα), ο Πολωνο-Λιθουανικός στρατός καταλαμβάνει μια σειρά πόλεων στα ΒΔ και πολιορκεί το Πσκοβ, ενώ οι Σουηδοί καταλαμβάνουν την Νάρβα (1581). Προ της πλήρους αποσύνθεσης ο Ιβάν σύρεται σε συνθηκολόγηση (1581 – 1582) αποκηρύσσοντας τις Βαλτικές διεκδικήσεις του. Πάντως η έξοδος στην Βαλτική θα παραμείνει όραμα της Ρωσίας, που θα εκπληρωθεί στις αρχές του 18ου αιώνα (Μεγάλος Βόρειος Πόλεμος).
Μοναδική αναλαμπή στην τελευταία περίοδο του Ιβάν του Τρομερού είναι η έναρξη της προσπάθειας για επέκταση πέρα από τα Ουράλια, που έμεινε στην ιστορία ως Κατάκτηση της Σιβηρίας (1579, κατ’ άλλους 1581). Επικεφαλής της είναι ο Κοζάκος Ερμάκ Τιμοφέγιεβιτς, ο οποίος καταλύει το Ταταρικό Χανάτο της Σιβηρίας (Οκτώβριος 1582) αλλά σκοτώνεται το 1585. Τελικά η κατάκτηση της Σιβηρίας θα ολοκληρωθεί τρεις αιώνες αργότερα, όταν Κοζακικά στρατεύματα θα φθάσουν στις ακτές του Ειρηνικού.
Οικογενειακός βίος

Ο Ιβάν πραγματοποίησε έξι γάμους ως ακολούθως:
Αναστασία Ρομάνοβνα
– Αναστασία Ρομάνοβνα, κόρη του βογιάρου Ρομάν Γιουρίεβιτς Ζαχάριν, 3 Φεβρουαρίου 1547, η οποία πέθανε στις 7 Αυγούστου 1560. Η Ρομάνοβνα υπήρξε ο μοναδικός άνθρωπος που μπορούσε να συγκρατήσει τις εκρήξεις του χαρακτήρα του, λόγω της υπερβολικής αγάπης που έτρεφε γι’ αυτήν. Ο θάνατός της του στοίχισε και ουδέποτε τον ξεπέρασε. Μαζί της απέκτησε τους κάτωθι απογόνους:
Τσάρεβνα Άννα Ιβάνοβνα (10 Αυγούστου 1548 – 20 Ιουλίου 1550)
Τσάρεβνα Μαρία Ιβάνοβνα (17 Μαρτίου 1551 – απεβίωσε νέα)
Τσάρεβιτς Ντμίτρι Ιβάνοβιτς Α’ (Οκτωβρίου 1552 – 26 Ιουνίου 1553)
Τσάρεβιτς Ιβάν Ιβάνοβιτς (28 Μαρτίου 1554 – 19 Νοεμβρίου 1581)
Τσάρεβνα Ευδοξία Ιβάνοβνα (26 Φεβρουαρίου 1556 – Ιούνιο 1558)
Τσάρος Φίοντορ I της Ρωσίας (31 Μαΐου 1557 – 6 Ιανουαρίου 1598)
– Μαρία Τερμιούνκοβνα 21 Αυγούστου 1561, Κιρκάσια πριγκίπισσα, πέθανε το 1568, με την οποία απέκτησε τον κάτωθι απόγονο:
Τσάρεβιτς Βασίλι Ιβάνοβιτς (21 Μαρτίου 1563 – 3 Μαΐου 1563)
– Μαρία Σομπακίνα, κόρη εμπόρου του Νόβγκοροντ, 28 Οκτωβρίου 1571, η οποία πέθανε 13 Νοεμβρίου του επόμενου έτους.
– Άννα Κολτόβσκαγια, κόρη αυλικού, 29 Απριλίου 1572. Δύο χρόνια αργότερα ο Ιβάν την έστειλε σε μοναστήρι όπου και πέθανε το 1626.
– Μαρία Ντολγκορούκαγια, το 1573 που διέταξε να την πνίξουν την επομένη του γάμου.
– Μαρία Φεοντόροβα Ναγκάγια, κόρη ενός βογιάρου, το 1579, που πέθανε το 1612 και με την οποία απέκτησε τον κάτωθι απόγονο:
Τσάρεβιτς Ντμίτρι Ιβάνοβιτς Β’ (19 Οκτωβρίου 1582 – 15 Μαΐου 1591)
Στον Ιβάν αποδίδεται και γάμος το 1575 με τηνΒασιλίσα Μελέντιεβα (παλλακίδα) ο οποίος ενδεχομένως να είναι εφεύρημα του 19ου αιώνα, όπως επίσης αμφισβητείται και ο γάμος με την Μαρία Ντολγκορούκαγια.
Πίνακας του Ιλία Ρέπιν ο οποίος αναπαριστά την δολοφονία του Τσάρεβιτς Ιβάν Ιβάνοβιτς Α’
Το 1581 ο Ιβάν χτύπησε την έγκυο νύφη του Γιελένα Σερεμέτεβα (σύζυγο του Ιβάν Ιβάνοβιτς Α’) επειδή φορούσε ανάρμοστα ενδύματα γεγονός που πιθανολογείται ότι προκάλεσε αποβολή. Όταν ο γιός του πληροφορήθηκε το συμβάν ενεπλάκη σε καυγά με τον πατέρα του, με αποτέλεσμα ο δεύτερος να τον χτυπήσει στο κεφάλι με το σκήπτρο, τραυματίζοντάς τον θανάσιμα. Το συμβάν απεικονίζεται σε πίνακα του διάσημου ζωγράφου Ίλια Ρέπιν.
Θάνατος

Το 1584 και ενώ αντιμετώπιζε προβλήματα με την υγεία του, έγινε εμμονικός με τον θάνατο, καλώντας μάγισσες και μάντεις για να τον βοηθήσουν, αλλά εις μάτην. Το τέλος ήρθε στις 18 Μαρτίου 1584, όταν πέθανε από εγκεφαλικό επεισόδιο. Διάδοχο είχε ορίσει τον ανέτοιμο & ανίκανο γιο του, Φιοντόρ, του οποίου η βασιλεία βύθισε την Ρωσία σε μία καταστροφική εποχή γεμάτη προβλήματα, που οδήγησε στην ίδρυση της δυναστείας των Ρομανόφ.
Σημαντικά στοιχεία

Συνοψίζοντας τα γεγονότα που χαρακτηρίζουν τον βίο & χαρακτήρα του Ιβάν του Τρομερού:
-Ήταν ο 1ος Τσάρος της Ρωσίας.
-Υπήρξε απόγονος της δυναστείας των Παλαιολόγων, αφού γιαγιά του ήταν η Σοφία (Ζωή) Παλαιολογίνα.
-Αρχικά ξεκίνησε την θητεία του ως μεταρρυθμιστής.
-Επί βασιλείας του καθιερώθηκαν οι πρώτες βίαιες μαζικές καταστολές.
-Διεξήγαγε πολέμους.
-Ως χαρακτήρας ήταν ασταθής & καχύποπτος.
-Είχε δύσκολα παιδικά χρόνια.
-Ήταν δυστυχής στην προσωπική του ζωή.
Όταν πέθανε ο Ιβάν, άφησε την χώρα σε σύγχυση, με βαθιά πολιτικά και κοινωνικά τραύματα. Η Ρωσία θα παρέμενε βυθισμένη στο χάος μέχρι την βασιλεία τουΜεγάλου Πέτρου έναν αιώνα αργότερα.
Πηγές

Wikipedia.
Janet Martin: Ivan IV the Terrible «Medieval Russia 980–1584» (2007).
chilonas.com